Teaching Values with Stories and Tales in the Preschool Period

Abstract
The preschool period is a time when children develop their character and they gain skills they can use throughout
their life. During this period, national, religious and moral sentiments of children are shaped and they internalize
the values they learn. It is not possible for preschoolers to learn values cognitively through reading, writing, and
listening. The introduction of affective and pscyho-motor dimensions requires conscious efforts of role models.
The most important materials used for teaching values during the preschool period are stories and tales. We
believe that this theoretical study examining how stories and tales can be used as a material to teach children
values will be helpful for teachers involved in preschool education, families, program development experts and
the relevant departments of the ministry.
Keywords: Preschool Education, Story, Tale, Value Education
Introduction
In recent years, value education has been increasingly important and incorporated in the school curriculums. The
debates on how to teach values are still ongoing; however, what is certain is that value education is necessary
and the foundations of this education are laid during the preschool period. Therefore, the preschool period and
family education become prominent. Particularly, it is necessary to define the goals of value education during the
preschool period and to plan the methods and activities that will help achieving these goals. As Dewey indicates,
value and moral education cannot be provided separately inside and outside of schools. Pointing out the
importance of religious education for the first time in the middle ages, J.A.Comenius indicated in his book “The
Great Didactic” as follows: “Wool is so tenacious of the color with which it is first dyed, that it cannot be
bleached. The wooden hoop of a wheel, which has been bent into a curve, will break into a thousand pieces
rather than return to straightness. And similarly, in a man, first impressions cling so fast that nothing but a
miracle can remove them.” (Comenius, 1964:49).
Although the ethical and philosophical aspects of value education are given more importance in Turkey, it
seems that the teachers of Religious Culture and Moral Knowledge have been left holding the bag regarding
value education. Institutions are expected to act in coordination and contribute to value education by using the
hidden curriculum. Another important thing is to plan which values to teach and how, when and by whom to
teach them, without making repetitions and boring students. We have to ask the questions, “Can everything
adults ask their children to do to satisfy their subjective feelings be considered as a value?” and “What is the
place of doing well at school and exams in value education?”
All kind of emotions, thoughts, behaviors and rules generally accepted or adopted by a society are called
values. United National Education Science and Cultural Organization (UNESCO) defines values education as
“the educational efforts made to help children and young people explore positive values, improve them and
proceed based on their own potential”. Education plays an important role in conveying the system of values for
the ideals of a society to the individuals. It is not possible to think of an education system without values. The
real question should be “Which values should be taught at schools and how should they be taught?” instead of
“Should schools provide values education?” Preschool period is of critical importance in the field of values
education, just as in other fields. Tales, stories, jokes, poems and songs are the materials that can be used to teach
values during this period. This study mostly focused on the use of tales and stories.
Tales and Stories in Teaching Values
Stories and tales are important text materials used in education. The fairy tale world is a real world for a child.
The use of these texts can help children better understand and internalize the moral and religious values.
Through these texts, children can be guided to the right path, can build an attachment with the storytelling adults
and learn to love and being loved (Günay, 1979:17). The French author George Duhamel points out the
importance of tales in child education as follows: “Imagination of children unavoidably pushes them to be
occupied with tales. Even if we don’t tell them tales, they can create their own. We should at least help them by
telling tales” (Demiray, 1962:24). The use of stories and tales has been adopted as a method in modern education
in the US and Europe, and recently in Turkey (Crawford, 2009:49-61). Although some atheist scientists like
R.Dawkins indicate that telling tales to children makes them “supernaturalist”, leading them to move away from
science and believe in god, it is evident that this thought is not scientific (Dawkins, Hürriyet/09.06.2014). Some
theorists like Boileau and J.J. Roussseau also opposed to the idea of using tales in child education on the grounds
that tales cause them to move away from real life, thus leading them to false beliefs and preventing logical      reasoning (Kantarcıoğlu, 1991:21).
However, those arguing that tales and stories are important materials in education predominate. Aydın
points out the role of stories in education as follows: “…education should primarily consist of patterns aiming to
help learners gain emotions like emphatic awareness, sensitiveness, kindness, grace, tolerance, understanding
and affection. In this sense, stories serve as a mirror at which people can look themselves and the life they live.
In real life, stories have a mystical power that reflects the wisdom and hidden and explicit troubles of humanity.
Therefore, education is, in a way, an art of storytelling and understanding… It is extremely difficult for an
education system that does not have its own stories and does not know how to use stories to mature in mentally,
intellectually and emotionally…” (Aydın, 2012:III,IV)
Piaget and Kohlberg also used stories to examine the moral development of children (Doğan-Tosun,
2003:107-111; Bacanlı, 2011:108-111; Senemoğlu, 2013: 66-75). It is important to note that telling stories to
examine moral development of children and developing theories based on their answers are different from
teaching children values through storytelling. It is also important to distinguish between technical use of stories
and the use of story contents. Stories and tales are important sources for true religion, love of God and knowing
people. We can see it clearly in Andersen’s fairy tales (Andersen, 2011; Aydın, 2011:49). Stories and tales have
some advices and they carry educational value. The style used in stories is also easy to understand. Through this
technique, even the most difficult issues can be explained and remembered easily. If a story is taken from a holy
book and has a religious dimension, it is more effective (Bilgin, 1994; 51-54; Aydın, 2005; 268,269). Tales have
an important role in attracting children’s attention to events and objects and developing their thinking skills.
Those who were not told tales when they were children do not have sufficient thinking skills. Tales know no
limits in terms of events and objects. Anything can happen in a tale. There is no limit to thinking. A bird we ride
on takes us to the Mount Qaf within seconds. The children growing up with tales have no limit to their thinking
(Başar, 2013; 54). One of the most important criteria for a child to be creative is to get beyond the usual areas
defined by traditions and to push to the limits.
How can we use tales and stories?
We can list the advantages of telling tales and stories to children as follows:
1- It facilitates the improvement of children’s memory;
2- It provides the perfect preparation for composition;
3- It helps introducing historical and literary personalities and statesmen to the children;
4- It improves the literary taste of children;
5- It helps fixing the pronunciation problems in children;
6- It helps the development of conscious in children (Charrier-Ozouf, 1972:207-210).
The aim of storytelling is to attract children’s attention, to please them and to keep their mind fresh.
Therefore, it is used in education. Besides, the most important advantage of storytelling in terms of education is
that it helps headstrong and idle minds get accustomed to staying focused and builds attachment between
teachers and students. Moreover, storytelling improves the imagination of young minds, opening new horizons
and helping to gain reasoning skills. The fact that joy and taking pleasure are perfect and important factors for
mental abilities shows how important the role of storytelling in education is (Emre, 2000:15,17).
To Polat and Tosun, the behaviors told in stories and tales are presented with their causes and effects;
therefore, stories and tales instill the act of transforming moral values into behaviors. Listeners may establish a
connection between the experiences of the characters in the story and their experiences, observe the mental and
sentimental reflections of the behavior models they care and approve or criticize their emotions and behaviors.
This means establishment of communication and dialog between the teller and the listener, which is extremely
important in terms of education (Polat-Tosun, 2015:375). It will be a more effective if the message in the story
or tale intended to be conveyed to the child listeners is not directly told and they are expected to think, feel and
express it themselves. Stories improve the students’ ability to express, think and interpret.
What is important is to decide which story or tale would be appropriate for the age of listeners and to
choose the wording carefully. Not all stories and tales are appropriate for every age group. Experiences and the
preferences of children might be guiding rather than a deep psychological knowledge. Turkish culture is
uniquely rich in tales, jokes and stories. We may single out the jokes of Nasreddin Hodja as an exception.
Usually requiring making an inference from what is told, the jokes of Nasreddin Hodja may not be appropriate
for children who do not have the abstract thinking ability. In his book, Ahmet Cevat told that children mostly
like fairy tales, wolf tales, funny tales and history stories, pointing out that each story type has a different
educational focus and improves the abilities of children. He emphasized that all story types, especially history
stories, would make a great contribution to the development of the feeling of patriotism, national and religious
feelings, brotherhood and spirituality (Emre, 2000:18-23).
The stories for children should have three important features:
1- Constant change: Children are instinctively addicted to change. Stories with intricate feelings that hard to understand are only helpful for children of older ages. Therefore, what characters do is important in
the chosen story rather that literary descriptions, complex structures that confuse the mind and rules of
logic.
2- Simple and plain miraculousness or mysteriousness: If the characters and events are not simple, the
imagination of children cannot comprehend them. The story elements should be simple and appropriate
to mental background of children. Imaginations that the minds of children are not familiar with lead to
distraction and kill the pleasure. Imaginations that do not require much mental effort attract the
attention of children.
3- Repetition: Just like a mathematician enjoying solving a difficult problem with a chain of equations,
children easily understand each event in a story, try to get the whole picture and enjoy doing this.
Repetition helps them do so. If a story includes poetic and simple nursery rhymes, it is appropriate for
preschoolers (Emre, 2000:29,30).
The American Miss Sara Braynt whose book Ahmet Cevat Emre said had inspired him indicates that the
storyteller should taste the spirit, delicacy and, so to speak, “the salt” of a story and should know the story as
required so that it can be effective on children. Knowing a story does not mean memorizing it, but telling it by
experience. A calm, steady and good tone of voice and pronunciation makes a story effective (Emre, 2000:32-
37).
We can use stories and tales in education in three ways: We can share an existing story and expect them to
perceive the intended message. Stories from the Quran, hadiths about the ancient tribe that use the story
technique, the literary works about children can be used. Students may be encourages to write their own stories.
This helps them use their imagination effectively and achieve effective learning. An existing story or a tale can
be left at a moment of peril and the students can be expected to complete it (Polat-Tosun, 2015:375).
There is no need for moral explanations and advices at the end of the stories. They already consist of such
explanations and advices and they are conveyed to the child’s soul. If children realize that a story is structured
and told to give them moral lessons, they cannot look at it as an entertaining and heart-warming piece of art, but
rather as a boring lesson. A child made the following explanation about such stories: “Stories are good, but there
is always a boring supplement at the end of them” (Emre, 2000:37). Stories help children make an identification
with the characters and feel that they are not alone and unsupported (Brooks, 1985: 761-769). Works of Ömer
Seyfettin, Ziya Gökalp, Ahmet Cevat Emre, Ayhan Aydın, Mevlana (Mesnevi), Özer (Özer, 2014) and Salzmann
(Salzmann: 2004) can be used for this purpose. The stories from the world literature or Turkish literature
selected by Aydın, fables told in Mesnevi, the stories by Ömer Seyfettin that highlight national feelings can be
used for children of all ages. What lies behind the success of Andersen in this field is his use of colloquial idioms
and phrases, his way of associating the tale world with the real word and his ability of taking children to a
journey from the language of the outer world to the language of the inner world through the use of speaking
animals (Andersen,2011:9). Beyza Teyze’den Hikâyeler (Stories from Aunt Beyza) which aims to use the stories
from the Quran in education is a very important resource to be used (Bilgin, 1993).
In the preschool period, story completion, story reading and telling and picture book reading are covered
within the scope of Turkish course activities. Storytelling which helps the children who can’t read and write yet
is the responsibility of family elders in the home and of teachers at the school. It requires the use of some
techniques. A story appropriate to the interest and level of children should be selected. The teller should know
the story well. New stories or those already known should be told. During the telling of a story, an enthusiastic
tone of voice changing depending on the characters should be used. Eye contact with the children should be
maintained and all concepts and words should be expressed clearly. The teller should correspond the meaning by
changing the voice, pitch and speed of tone. Pauses should be used while moving from one event to another.
Proper tone of voice and mimics should be used and student participation should be promoted by activities such
as collectively saying the sentences in the story (Zembat et al. 2013:325).
Teachers should meet the following criteria if they want their students to reap the benefits of the stories and
tales told by them:
1- Making children to repeat the stories on their own;
2- Making children to perform the plays of the stories;
3- Giving stories as painting or handcraft assignments (Emre, 2000:38).
Tales and stories have the power to impress not only children, but also adults. While mentioning about the
effect of stories, Ahmet Cevat asks the following questions: “Which one do you think impress and haunt the
reader, pages of a moral book full of scholarly opinions, provisions and advices or a nice novel which describes
the realized version of moral subjects, so to speak, their “animated” version? Then he asks “Which one is more
effective, a written story or a story told by someone?” and answers this question as follows: “Which one
impresses us more, reading a novel or watching a play adapted from that novel? Of course, the theatre play”
(Emre, 2000:13). Charrier and Ozouf pointed out the contribution of selected works to the moral development of
children and emphasized that it would be more tasteful and understandable if a moral behavior intended to be taught was mixed in a story, tale or a joke. In this way, that behavior is concretely presented to the learners. A
simple moral lesson bores children; however, the beauty of a tale eliminates the simplicity of a moral lesson
(Charrier-Ozouf, 1972:210).
Tales and stories make great contribution to the self actualization, language development, socialization and
integration into society of children as well as their value judgement. Besides, they help children be optimistic in
life, respect to the environment and others, make sense of the concepts of good-bad, right and justice as well as
contributing to their emotional, cognitive, mental and psychosocial development in terms of the issues such as
lying, bravery, and honesty (Zembat, 2013:324; Kantarcıoğlu, 1991:17). Education includes patterns that teach
the socially accepted values to individuals as emotional transformations. In this sense, stories and other similar
texts serve as a mirror at which people can look themselves and the life they live. From this point of view, Aydın
describes education as “an art of storytelling and understanding.” and points out that it is extremely difficult for
an education system that does not have its own stories and does not know how to use stories to mature in
mentally, intellectually and emotionally (Aydın, 2012:5,6). Tales and stories also have the function of facilitating
understanding abstract expressions which stall the learning process as well as making an expression
understandable by means of concretization (Okumuşlar, 2006:238). Even the most difficult subjects can be
taught easily by means of the story technique and can become memorable. Religous stories are effective in the
development of religious understanding. Such stories are first told by family members, and then religious
officials and teachers. Due to the psychological effect of stories, they cannot be forgotten and can be passed
down from one generation to another (Bilgin, 1994:51,54,55).
Berkowitz suggests paying attention to the following criteria for the character development of a child.
These criteria are closely related to values education.
1- The behaviors of people towards the children have a tremendous impact on their character development.
Adults should behave affectionately, honestly, supportively, openly, coherently and respectfully.
2- The behaviors of adults towards each other in front of the children are also effective. Children
constantly watch and imitate their parents, teachers and the other adults around them.
3- Schools should want all their students to be well-natured individuals and, to do so, should implement
the hidden curriculum consciously together with their whole staff.
4- Children should encounter and adopt positive character traits in schools. Teachers, administrators and
other school staff take various responsibilities in this sense.
5- The children should be provided with the opportunity to practice the good character traits they imitate.
6- The children should be allowed to talk about, discuss and respond to religious and moral issues and
values. They should be provided with such an environment.
7- Families should support schools and share the efforts they made for character development and values
education. They should attend should activities and meet with the teachers (as cited in: Balat,
2012:31,32).
It is important to note that there was an instruction for teaching sayings and poems in addition to the
activities such as swimming and horse riding in a text written by Umar rumored to be distributed to all regions
and considered as the first curriculum during the early years of Islam (Çelebi, 1976:45). We should remember
the sincerity and sentimentality Ömer Seyfettin’s “İlk Namaz” (First Salaat) and how the worship, prays and the
Quran recitation affected him (Seyfettin, 2013:9-16). The studies conducted in this field can be used (Aydın,
2012; Bilgin,1993; Akıncı,2001)
In the West, stories have always been important in religious education. The priest and religious educator
Christoph von Schmid points out the importance of stories in religious and values education based on his
experiences as follows: “My father used to tell me stories with special care and in a sincere and respectful way.
Some of them were religious stories. The things he told about the Lord, who cared the first man like a father
caring his children affected me deeply, and more than the high-level concepts about God my religious teacher
tried to teach us although they were not appropriate for children. With simple Bible verses, I found the Lord,
the maker of heaven and earth, and developed a childish love and respect to him” (Tosun, 2013:170,171).
According to the German educator Stachel, the story technique is a technique that helps children understand
religious subjects easily. A style of speaking is developed between the tellers and the listeners, and this style
takes them to the signs of God’s words (Stachel, 1977:59,60). In German, documents that incorporate stories,
poems and concepts designed to teach children values and moral behaviors are used intensively at schools
(Thömmes, 2015:24-27). Such studies may guide us regarding the methods and techniques. Stories and tales
about our religious and national culture should be used intensely in the education of children and the story
technique should be used to help them understand abstract and metaphysic subjects. While doing so, age groups,
language of the story and what issues the story sheds light to should be taken into consideration. The concepts
used in a story constitute another important factor to consider. The concepts that children can understand should
be used or the instructors should try having the students find the concepts they want to teach. It is possible to
achieve this by taking account of the natural interests and needs of the children.

Let’s take a look at what a kindergarten teacher said in the diary in which she kept records of her
experiences: “…During the religious education hours, the children were not active as much as they were in other
activities and they wanted me only to tell stories. I made a continuous effort to give this course a new appearance.
I began to have little chats with the little children. One day, we began to talk what we like and about the
creatures we like. It came to the beauties and good things God created. We listed these things for a while and
came to an agreement that “there are many reasons to thank God”. Then I brought a book and put it on my desk.
The book stayed there for three weeks. During this period, the children told me the things we should thank God
for and I wrote them down in the book. They made pictures and I glued them on the book. Then we examined
the book together. We talked about prayers and being good. We tried to make up and write small prayers. Some
were very good at it, while others were not into it. Then we memorized a small prayer as a class.” Here is a
prayer by a six-year-old written in the book of the teacher:
Thank you for the sun that shines
And food we eat
And the snow that falls and the rain that falls
And the plants that grow and the birds that fly
And the color books you gave to us.
Lord, thank you. (Goldman, 1978:95-97).
Preschoolers should learn to express their religious descriptions, feelings, attitudes, behaviors and
experiences using their own words (Selçuk, 1991:50,51). Teachers should encourage them to do so. The most
common prayer said in the kindergartens in Turkey is as follows:
Before I eat my meal,
I raise my hands for prayer,
Please Lord,
Bless me with intellect, health and honesty,
Bless me with good traits.
If I don’t eat,
I cannot go to school,
Let’s eat quickly and go to school.
And pray to the Lord,
Who protects us all,
Amen!
May our meal be one of joy,
May our drink be one of healing,
May all of us enjoy our food. (Selçuk, 1991:51)
These examples show that poems and songs can be used in value education during the preschool period.
For the sake of the children, Bilgin calls for all those working in the field of education as follows:
“Here is my request to all performers and all those literate people who may contribute to this issue:
Please do not destroy the children’s fantasy. I am of the opinion that a mistake has been made in today’s world.
There is a wrong practice of finding only the wrongdoings, problems and guilts worthy to put down on paper or
display. If we continue doing so just in order to become popular, some children and young people will
unavoidably be guided to negative behaviors. I don’t mean hiding the problems and misdeeds. But, we cannot
protect the children and young people, even ourselves, by highlighting only the problems and hoping to have
some lessons learned from them. In order to improve our ability to choose and to allow for making personal
preferences, what is negative, positive, right, wrong, good, bad, beautiful, ugly, halal, ill-gotten should be
addressed together with the effects they will bring on the life as a whole. As the adults, we should first remember
what is good, right, beautiful and halal with the importance they deserve. As the ones using their knowledge for
good, we should flush them out. Let’s pay compliments to them, introduce them again and again with knowledge
and delicacy in the tales, poems, stories, novels, songs, folksongs, drawings, roads, bazaars and everywhere.
Let’s show people that we have things to be praised and feel happy about as much as those we complain of, and
show them how we can add many more. Let’s give people a new soul and excitement. I ask our people for help.”
(Bilgin, 1995:78).
Hidden Curriculum and Values Education
Educators indicate that schools have two types of curriculums. The first one is the written curriculum prepared
by authorized public or private institutions. Schools are obliged to implement this formal curriculum. The second
one is the curriculum that is not written and explicit like the formal one. This curriculum is argued to have more
impact on students than the formal one. This curriculum is also known by the names such as “hidden
curriculum”, “implicit curriculum” and “verbal curriculum” (Yüksel, 2004:7,8). The concept of hidden
curriculum was first introduced in 1968 by Philip W. Jackson.

Curriculums usually incorporate in-class activities and formal education. Extracurricular, social and verbal
activities are covered within the scope of hidden curriculum and they are said to have more impact on the
students than the formal curriculum. Effective planning of extracurricular time and activities is much of help to
the students in behavior development. From this aspect, the concept also has sociological importance. Teaching
values to the students through hidden curriculum emerges in the interactions between the students and teachers,
either intentionally or unintentionally. Hidden curriculum is more of a program run together with the formal
curriculum that depends on the behaviors of teachers and administrators and the system of beliefs and values
they have. The school environment, the interaction pattern provided by the school to the students and the cultural
attitude are the elements of hidden education (Merter, 2013:32).
What makes hidden curriculum critical is that it is more effective during the process of learning values than
the written curriculum despite its being verbal. Ethics courses in the formal curriculum do not necessarily make
the students ethical. Here, behaviors of the teachers as role models are of high importance. Another important
point is that administrators and teachers should be aware of this curriculum and process and should be involved
in it consciously. Value education can be provided everywhere humans live. Adults are positive, negative or
neutral models for the students. Schools, shuttle buses, sports activities and games are all part of the value
education. The curriculum, books and the way of teaching shape the value education (Ulusoy-Dilmaç, 2012:
60,77,78).
Conclusion and Suggestions
From the ancient times to the present, the most important purpose of families, schools and society has been to
raise ethical and hardworking generations that will exhibit the behaviors they want. Throughout this period
including today, humanity unfortunately failed to raise young people equipped with the desired traits to the full.
Almost everyone complains about the schools and agrees on the fact that young people grow up lacking in some
traits. If we ask they are like that:
Everything planned and implemented to raise new generations, i.e. children, are is prepared by the adults.
We need to achieve looking from the eyes of a child. To this day, we have tried to manage the events “looking
from the outside” and to obtain results from the curriculums we implemented. Now, we should set this aside and
try to proceed by “looking from the inside.” I suppose it is not necessary to emphasize the importance of
empathy. The question is whether the families are at a level to teach values to their children. We have to answer
this question “no”. In our society, values are taught by giving advices and dictating. Then how should it be?
Child raising by being swamped with books or learning through books is not a valid methods for the families of
the Turkish society. It seems that the teachers of Religious Culture and Moral Knowledge have been left holding
the bag regarding value education. However, this education should be provided in all courses by all teachers.
Students and behaviors are parts of a whole. Therefore, schools should teach values with their teachers,
administrators and other school staff using its infrastructure and acting together with the families.
However, there is no need to worry much about our children. Through opening our eyes wide, we can
achieve what tens of books in our traditional culture and education could not achieve. Over discipline to educate
or giving free rein to provide freedom is not a good method. It is also not a solution to pass the buck only to
families or schools and take the easy way out. First, parents should be affectionate, cheery and friendly, and they
should intend to educate their children in real terms. Teachers should also have the same feelings and should
value the children and give confidence to them. Being sincere may solve every problem. Coherence between
what we say and what we do is a sign of sincerity. If our advices and recommendations are only at a cognitive
level, they cannot be effective on the children. We should move them to the affective and psychomotor levels so
that they can be effective. As Salzmann indicates, if we want to teach values to the children, we should first
teach them to the adults together with how they should convey these values to the children.
We should increase the number of activities in the curriculums and course books that require the
participation of families. Maybe, we should first clarify the family-school relationship. One of the most
important problems of the preschool education is the lack of communication between families and school.
Therefore, preschool teachers should feel themselves sufficient and ready in this regard. It would be helpful to
focus attention to the subjects regarding the family-school cooperation in the undergraduate programs and to
provide the students with the opportunity to practice it in the Community Service Practices course. We should
not only assess the students in terms of their cognitive skills, but also assess them in terms of their affective
behaviors and we should make this assessment realistically with the family-community-school cooperation.
Having knowledge of how children learn will be helpful to us in teaching values. We may have given harm to
the learning ability of the children with some of the education methods we used (like root learning).
Children need model behaviors rather than verbal warnings. They can learn abstract subjects through the
use of concrete objects. Especially during the early childhood, it is necessary to endear the value referenced
behaviors and the adults exhibiting these behaviors to the children instead of teaching them values. The first
condition of achieving all of these is a sincere and affectionate family with honor and strong personality.

Adoption and imitation of undesirable people and behaviors by the children is only possible temporarily. During
the period of teaching values to the children, we should use the method of endearing and voluntariness instead of
shaping and imposing. We should set emotional and contradictory behaviors aside and be realistic and coherent.
It is not possible for the preschoolers to learn values by reading books. Therefore, we should pay attention to
choosing the subjects corresponding the real life and using a plain and understandable language free from
figurative meanings and symbols. The way to do these is to use stories and tales appropriate for children. The
best gift to give them is to teach them the values that will give meaning to their life. Let’s finish with a quote
from Salzmann and a hadith related to the subject: “Raising a good child is better than a wealth full of treasures;
because they are living treasures.” (Salzmann, 2004:7). “No parent can give a child a better gift than good
manners.” (Tirmizî, “Birr”/ 33)
REFERENCES
Adak-Özdemir, A., Özdemir-Beceren, B. (2013).“Hikâye ve Öyküleştirmenin Okul Öncesi Eğitim Yöntemi
Olarak Kullanılması”, Okul Öncesinde Özel Öğretim Yöntemleri 3.Baskı, (Ed: Zembat, R.), Ankara: Anı
Akıncı, A.(2001). Din eğitiminde etkili bir yöntem. Hikâye. İstanbul: Feza Yayınları
Andersen, H. C.(2011). Masallar. (Çev: Alpay Ertem) İstanbul: Şule Yayınları
Aydın, A.(2011). Eğitim sevgidir. Ankara: Pegem Akademi
Aydın, A.(2012). Eğitim hikâyedir. Ankara: Pegem Akademi
Bacanlı, H.(2013). Eğitim psikolojisi. Ankara: Pegem Akademi
Başar, H.(2013). Nasıl düşünelim. Ankara: Pegem Akademi
Bilgin, B.(1993). Beyza Teyze’den hikâyeler (I-VI). Ankara: Gün Yayıncılık
Bilgin, B.(1994). Ahlak Terbiyesinde Dini Hikâyeler, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, S.1,
Bilgin, B.(1995). Çocuklarımızın Duyguları ve Duaları, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, S.2,
Charreier, C. & Ozouf, R.(1972). Yaşanmış pedegoloji. (Çev: Nejat Yüzbaşıoğulları), Ankara: MEB Yayınevi
Comenius, J.A.(1964). Büyük didaktika, (Çev: Hasip Aytuna). Ankara: MEB Yayınları
Crawford, A., Saul,W., Mathews, S. R. & Makinster, J.(2009). Düşünen Sınıf İçin Öğretme ve Öğrenme
Yöntemleri. (Çev: Pelin ATASOY, Esin Uzun OĞUZ, Sami GÜLGÖZ). İstanbul: Biltur
Demiray, K.(1962). Türkçe çocuk edebiyatı. İstanbul: MEB Yayınları
Doğan, R. & Tosun, C.(2003). İlköğretim 4.ve 5. sınıflar için DKAB öğretimi. Ankara: Pegema Yayıncılık, 2003.
Gildhoff, K. F., Mischo, C. & Castello, A.(2015). Entwicklungpsychology für Fachkrafte in der Frühpadagogik.
München : Carl Link Verlag
Goldman, R.(1978). Readiness für religion, a. basis for developmental religious education, London : Routledge
and Kegan Paul
Günay, U.(1979). Çocuk edebiyatı ve masallar, Divan Dergisi, S.8, Haziran
Kantarcıoğlu, S.(1991). Eğitimde masalın yeri. İstanbul: MEB Yayınları
Koglin, U. & Petermann, F.(2012). Verhaltenstraining im kindergarten. Göttingen: Hogrefe Verlag GmbH
Merter, F.(2013). “Okulda ve Sınıfta Örtük Program Aracılığıyla Değerler Öğretimi”, 1.Ulusal Değerler Eğitimi
Kongresi Bildiri Özetleri, s.32,33, Ankara: Pegem
Okumuşlar, M.(2006). Din Eğitiminde Etkin Bir Yöntem Olarak Hikâye. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, S.21, s.237-252
Özer, M.(2014). Değerler eğitimi. Ankara: Berikan Yayınevi
Polat, M. & Tosun, A.(2015). Kıssa, öykü ve şiir ile öğrenme. düşünen sınıflar için DKAB öğretimi 4.Sınıf. Ed:
Cemal Tosun-Mizrap Polat, Ankara: Pegem Akademi
Salzmann, C.G.(2004). Nerde hata yaptık. (Çev: Zeki Karakaya). Samsun : Etüt Yayınları
Selçuk, M.(1991). Çocuk Eğitiminde Dini Motifler (Okul Öncesi Çağ), Din Öğretimi Dergisi, S.26, s.32-53
Senemoğlu, N.(2013). Gelişim, öğrenme ve öğretim. Ankara: Yargı Yayınevi
Stachel, G.(2009) Günümüz ailesinde din eğitimi, okul öncesi çağdaki çocukların din eğitimi. (Çev: Mustafa
Önder) Tokat: Arı Ofset.
Thömmes, A.(2015). Die Schnelle Stunde (Ethik). Auer Verlag, Kempten
Tosun, C.(2013). Din eğitimi bilimine giriş. Ankara: Pegem
Ulusoy, K.,& Dilmaç, B.(2012). Değerler Eğitimi. Ankara: Pegem Akademi
Uyanık-Balat, G.(2012). Okul öncesinde değerler eğitimi ve etkinlik örnekleri. Ankara: Pegem Akademi
Yüksel, S.(2004). Örtük program eğitimde saklı uygulamalar. Ankara: Nobel

DİN KÜLTÜRÜ ve AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİMİNİN TEMELLERİ ÜZERİNE

Mustafa ÖNDER
Öz Din dersinin niçin okullarda yer aldığı ve öğretimin genel amaçlarına ne gibi bir katkı sağlayacağı, bu katkının gerekli olup olmadığı tartışılmaktadır. Okul toplumun değerlerini görmezden gelemez ve bu değerleri öğretmekle mükelleftir. Din ise değerlerin en önemlilerinden biridir. Din öğretimi ilk insanla birlikte başlamış, tarihi seyir içerisinde çeşitli yöntemlerle ve farklı mekânlarda devam etmiştir. Din Dersi Osmanlıdan günümüze kadar kısa bir süre hariç, değişik isimlerle okul programlarında yer almıştır. Her milli eğitim sisteminin yetiştirmeyi amaçladığı bir insan tipi ve sahip olduğu değerlerden etkilenen bir eğitim politikası vardır. Türk milli eğitim felsefesinin temelini Tevhid-i Tedrisat (öğretim birliği) Kanunu’nda buluyoruz. Eğitimin tek merkezden planlanıp, denetlenmesini amaçlayan bu düzenleme ile milli, manevi, ahlaki, insani ve kültürel değerlere sahip nesiller yetiştirilmesi amaçlanmıştır. Din dersi bu amaca katkı sağlayacak derslerden biridir. Eğitimin görevi fertlerin bütün ihtiyaçlarını doğru ve dengeli biçimde karşılamaktır. Doğru dini bilgi de fertler için bir ihtiyaç ve haktır. Din öğretimi kişilerin sosyalleşmesine katkıda bulunurken, dini etkinliklere katılacaklara gerekli hazır bulunuşluğu sağlar, katılmayanlara ise değerlendirme yeteneği kazandırır. Bu şekilde din istismarcılardan korunmuş olur. Eğitimin görevlerinden birisi de, maddi-manevi kültürümüzü yetişmekte olan nesillere aktarmaktır. Günümüz dünyasında insanların birbirlerinin inanç ve değerlerini tanımaları bir ihtiyaç haline gelmiştir. Tevhid-i Tedrisat Kanunu, 1982 anayasasının 24. maddesi, uluslararası antlaşmalar, Avrupa Konseyi kararları din öğretiminin hukuki temellerini oluşturur. Her ülkenin farklı bir laiklik anlayışı vardır. Ülkemizde yaklaşık 80 yıllık bir tecrübe neticesinde Din Öğretimi şekillenmiş ve beklentileri karşılayacak düzeye yaklaşmıştır. Avrupa ülkelerinin büyük bölümünde Din Dersi okullarda mevcuttur. Farklı uygulamalara rağmen, AB ülkelerinde Din Dersi pedagojik açıdan temellendirilmiş ve genel eğitim içinde yer almıştır. Makalemizde Din dersinin okulda niçin yer aldığını, genel amaçların gerçekleşmesine yapacağı katkıyı, bu katkıya ihtiyaç olup olmadığını irdelerken; din öğretiminin tarihi, kültürel, felsefi, bireysel, hukuki ve uluslararası temellerini ortaya koymaya çalıştık. Din öğretimini Avrupa ülkelerindeki uygulamalar ve laiklik ilkesi çerçevesinde ele aldık. Anahtar Kelimeler: DKAB Dersi, Din Öğretimi, Din Öğretiminin Temelleri, Laiklik ve Din Öğretimi, Avrupa Ülkelerinde Din Öğretimi.
RELIGIOUS CULTURE AND MORAL EDUCATION BASICS
Abstract İt is discussed that ; why religion course takes place in school , how it provides contribution to general objectives of instruction . The school can not ignore to afford the values of the community and have to teach those values. Religion is one of the most important value. The teaching of religion started with the first people and continues in a variety of ways and in different places . Religion * Yrd. Doç. Dr., Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İDKAB Eğitimi Bölümü, monder@ibu.edu.tr
2
classes takes place in schools since Ottoman Empire- except for a short period of time- in different names. Every national educational system aims to educate a type of people and a training policy which affected from values. We find the Turkish national education philosophy in Law Faculty Union. With this regulation, education is planned at the control of a single center ,and also aimed at cultivating generations which has national, spiritual, moral, humanitarian and cultural values. The task of education is to meet all the needs of accurate and balanced manner in jurisprudence. True religious knowledge is a right and need for individuals. Teaching of religion contributes socializing of people and provides readyness who participate religious activities also give evaluation capability who refuse to participate religious activities. One of the tasks of education is to transfer material and spiritual culture on young people. In today’s world recognising each other’s faith and values has become a need for people. The 24. item of 1982 Constitution, international treaties , Law Faculty Union and decisions of the European Union creates the legal foundations of the religion teaching. Each country has a different understanding of secularism. As a result of a nearly 80-year experience , religion education shaped and meet the expectation level in our country. Most of the European countries has religion classes in schools. Despite the different applications in the EU the Religion Course based in general education and the pedagogical aspects . In our article we tried to discuss the entity of Religion Course in schools , contribution to the realization of the common objectives of Religion Course and does this contribution need be pointed out. And also we have tried to put forward individual historical, cultural, philosophical ,legal and international foundations of Religion Course. we have discussed the Religion Education within the framework of the principle of secularism and European countries applications. Keywords: Religion Course , Teaching Of Religion, Education Basics Of Religion, The teaching of Religion and secularism , The Teaching Of Religion In European Countries.
Giriş
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi’nin niçin okullarda okutulduğu sorusu güncelliğini korumaktadır. Bu çalışmamızda din öğretiminin okul müfredatlarında yer almasının gerekçelerini tartışacağız. Bu bağlamda laiklik ve din öğretimi ilişkisini irdeleyeceğiz. AB ülkelerindeki din öğretimi uygulamalarından bazı örnekler inceleyeceğiz. İncelemeye geçmeden önce şunu vurgulamakta yarar vardır: “Niçin okulda din öğretimi?” sorusuna verilebilecek cevaplar farklılaşabilir. Bu farklılaşmada okulda verilecek din öğretimi dersinin türü önemli bir etken olur. İsteğe bağlı ve/veya seçmeli bir din dersinin temellendirmesine hizmet edecek cevaplar ile zorunlu olan bir din kültürü dersine verilecek cevaplar çok farklılaşmalar gösterir. İsteğe bağlı ya da seçmeli bir derste dinin kendisi, bireyin din ihtiyacı ön plana çıkarken zorunlu din kültürü dersinde toplum, kültür, sosyal barış ön plana çıkabilir. Bu birinin temellerinin diğerinde hiç söz konusu
3
edilmediği ve edilemeyeceği anlamına gelmez. Vurgulanmak istenen sadece öncelikler meselesidir.
Okullarda din dersinin yeri her zaman tartışılan önemli konulardan birisi olmuştur. Günümüzde de din öğretiminin okuldaki yeri, amacı, yöntem ve içeriği ile ilgili tartışmalar ve araştırmalar devam etmektedir. Bu dersin diğer derslerin yanında niçin okulda yer alması gerektiği, bu derse neden ihtiyaç duyulduğu soruları güncelliğini korumaktadır.1 Din öğretiminin okullardaki öğretim programı içindeki yeri açısından iki sorunun cevaplandırılması gerekmektedir: a) Din dersi okulun, dolayısıyla milli eğitimin genel öğretim amaçlarına ulaşmasında nasıl bir katkı sağlayabilir? b) Bu katkı ne ölçüde gereklidir?2
Okul toplumdan ve onun değerlerinden bağımsız, toplumsal gerçekliklerden farklı bir eğitim gerçekleştiremez. Eğitim-öğretimde toplumumuzda hâkim olan İslam dini ve ahlakı hakkında gerekli davranışları kazandırmak, hayatın bazı boyutlarının dini açıdan nasıl yorumlandığına dair bilgiler vermek okulun görevleri arasındadır. Okul dini bir tavır da takınamaz.3 Öğrencilerin dini bilgi ve sorularının başka branş dersleri tarafından karşılanması da mümkün değildir. Bu ihtiyacın özel bir branş dersi ile karşılanması en doğal olanıdır, bu ders de ülkemiz okullarında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersidir. Seçmeli olarak konulan Temel Dini Bilgiler, Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamberin Hayatı dersleri de okulda din öğretimi çerçevesinde değerlendirilmelidir. Ancak Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi zorunlu bir kültür dersi olmasıyla diğerlerinden farklılaşmaktadır. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin katkısının ne ölçüde gerekli olduğu sorusuna gelince; verilecek cevap Din ve Ahlak öğretiminin genel eğitim içindeki yeri, önemi,
1 Bk. Mualla Selçuk, “Din Öğretiminin Kuramsal Temelleri”, Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar, MEB Yayınları, İstanbul 2000, ss.11-21; Recep Kılıç, “Din Öğretimini Temellendirme Problemi”, Türkiye’de DinEğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999, ss.54-62; Cemal Tosun, “Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimine Genel Bir Bakış”, Tartışılan Değerler Açısından Türkiye, TDV Yayınları, Ankara 1996, ss.95-112; Mustafa Öcal, “Cumhuriyet Döneminde İlk, Orta ve Yüksek Öğretimde Din Öğretimi”, Türkiye’de DinEğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999, ss.309-344; Hasan Onat, “Niçin Din Eğitimi”, Uluslararası Din Eğitimi Sempozyumu Bildirileri, AÜİF ve TÖMER Yayınları, Ankara 1997. 2 Mualla Selçuk, a.g.m, s. 12. 3 Mualla Selçuk, “Din Öğretimi Özgürleştiren Bir Süreç Olabilir mi?”, Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar, MEB Yayınları, İstanbul 2000, s. 207-210.
4
muhtevasını belirler.4 Din ve Ahlak Öğreniminin temellerinde bu sorunun cevabını bulabiliriz. Şimdi Din Öğretiminin temellerini birlikte inceleyelim:
Din ve Ahlak Eğitimi ve Öğretiminin Tarihsel Temelleri
Din eğitimi ilk insanla birlikte başlamıştır diyebiliriz. İslam dininde de ilk vahiyle birlikte din eğitimi başlamıştır. Vahyin yazılması, ezberlenmesi ve bilmeyenlere öğretilmesi eğitim faaliyetinin de başlaması demektir. İslam tarihi boyunca din eğitimi ve öğretimi çeşitli şekillerde ve kurumlarda devam etmiştir. Küttab, yani ilk mektepler, Mescitler vb. kurumlar İslam eğitimi ve öğretiminin ilk kurumları olmuştur. Daha sonra Medreseler devreye girmiştir. Bunların en bilineni 1067’de Bağdat’ta hizmete giren Nizamiye Medresesidir. Bu kurumlar birer dini eğitim kurumu olmuşlardır. 18 Yüzyılın sonları ile ve özellikle de Tanzimat sonrasında başlayan modern mekteplerin açılmasıyla din eğitimi ve öğretiminde yeni bir döneme girilmiştir. Sıbyan Mektepleri, Rüşdiye, İdadi ve Sultani adı verilen ilk ve ortaöğretim okullarında din dersi yer almıştır. Geleneksel eğitim kurumları dini nitelikli eğitimlerine devam ederken yeni açılan okul türleri eğitim programlarında bir din dersine yer ayırmakla yetinmişlerdir. O dönemde mekteplerdeki din dersine “Malumat-ı Diniye” (Dini Bilgiler) veya “Malumat-ı Diniye Maa Kur’an-ı Kerim” (Dini Bilgiler ve Kur’an) adı veriliyordu.5 19. Yüzyılda gerçekleşen bu batı tarzı okullarda din bir branş dersi olarak okutulmaya başlandı. Teknik okullar açıldığında ise yabancı dil ve din dersi için hazırlık sınıfları oluşturuldu.
1924 tarihinde Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Öğretim Birliği Kanunu) yürürlüğe girince din öğretimi için yeni düzenlemeler yapıldı. Buna göre ilkokul, ortaokul ve liselerde farklı isim ve saatlerde okutulan din dersi bir süre program dışı bırakılmış ve okutulmamıştır. 1939- 1949 yılları arasında okul programlarında yer almayan din dersine dair bazı bilgiler Yurttaşlık Bilgisi gibi dersler içerisinde verilmeye çalışılmıştır. Din dersi 1949 yılında yeniden ilkokul programına alınmış
4 Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2012, s.92,93. 5 Cemal Tosun, “Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri”, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Ed: Esmahan Ağaoğlu-Kıymet Selvi, Eskişehir 2008, s.129-131; Recai Doğan-Nurullah Altaş-Remziye Yılmaz, “Örgün Din Eğitimi”, Din Bilimleri-I, Ankuzem Yayınları, Ed: Cemal Tosun, Ankara 2007, s.177.
5
ve okutulmaya başlanmıştır. 1956 yılında ortaokullara, 1967 yılında liselere yeniden din dersi konulmuştur.6 1982 yılına kadar isteğe bağlı şekilde okutulan din dersi, aynı yıl yapılan yeni Anayasa’nın 24. maddesine istinaden ilkokul 4. sınıf ile lise son sınıfa kadar mecburi ders haline getirilmiş ve adı “Din ve Ahlak Bilgisi” olarak değiştirilmiştir. Yaklaşık dört yıl sonra ise dersin adı “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi” olarak tespit edilmiş ve günümüze kadar bu isimle okutulmuştur.7
Tebliğler Dergisinde “Din Kültürü ve Ahlak Öğretiminin İlkeleri” maddeler halinde belirtilmiş8, ilköğretimin 8 yıla çıkarılmasından sonra ders programı 2000- 2001 öğretim döneminde yenilenmiş, yapılandırmacı eğitim anlayışının benimsenmesinden sonra 2007-2008 öğretim döneminden itibaren programda bu anlayış doğrultusunda değişiklikler yapılmıştır. 9
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Felsefi Temelleri
Her milli eğitim sisteminin yetiştirmeyi amaçladığı belirli insan tipi vardır. Eğitim politikasının belirlenmesinde ise o devletin ve milletin sahip olduğu değerlerin rolü büyüktür. Benimsenmiş yönetim şekli de bu konuda önemli bir etkiye sahiptir. Yönetimler, eğitim politikasını kendi anlayışını koruyup geliştirecek nesillerin yetişmesine yönelik olarak şekillendirir.
Türk milli eğitim felsefesinin temelini Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nda (Öğretim Birliği Kanunu) bulmak mümkündür. Söz konusu kanunla, tek merkezden planlanan, yürütülen ve denetlenen milli bir eğitim sistemi kurulması düşünülmüştür. Türk Milli Eğitim politikasının yetiştirmek istediği insan tipini ise Milli Eğitim Temel Kanunu’nda görmek mümkündür. Kanunun 2. maddesinde: “Türk Milli Eğitiminin genel amacı, Türk Milletinin bütün fertlerini, 1.Türk Milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve
6 Beyza Bilgin-Mualla Selçuk, Din Öğretimi Özel Öğretim Yöntemleri, Gün Yayıncılık, Ankara 1995, s.20,21; Beyza Bilgin, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Yeni Çizgi Yayınları, Ankara 1995, s.65 vd. 7 Tuğrul Yürük, “İlk ve Orta Öğretimde Din Öğretimi: Din Dersleri”, Din Eğitimi El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ed: Recai Doğan-Remziye Ege, Ankara 2012, ss.105-120; Doğan-Altaş-Yılmaz, a.g.m, s.178,179. 8 Tebliğler Dergisi, 1986/401,402; 1990/553; 1992/220-235. 9 410 no’lu Talim-Terbiye Kurulu Kararı, 2006; Hüseyin Yılmaz, Din Eğitimi ve Sosyal Barış, İnsan Yayınları, İstanbul 2003, s.72 vd.
6
geliştiren…ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek.”10 ifadeleri yer almaktadır.
Din ve Ahlak Öğretiminin amaçları ise şöyle ifade edilmektedir: “Din ve Ahlak öğretiminin genel amacı: Temel ve ortaöğretimde öğrenciye, Türk Milli Eğitim Politikası doğrultusunda genel amaçlarına, ilkelerine ve Atatürk’ün laiklik ilkesine uygun, din, İslam Dini ve ahlak bilgisi ile ilgili yeterli temel bilgi kazandırmak; böylece Atatürkçülüğün, milli birlik ve beraberliğin, insan sevgisinin, dini ve ahlaki yönden geliştirilmesini sağlamak, iyi ahlaklı ve faziletli insanlar yetiştirmektir.”11
Türk Milli Eğitiminin bu uzak hedeflerini gerçekleştirmek bütün örgün ve yaygın eğitim kurumlarının ve buralarda okutulan derslerin ortak görevidir. Bu derslerden birisi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersidir ve Türk Milletinin bütün fertlerine yukarıda sayılan özellikleri kazandırmada en büyük destek bu dersten gelecektir. Türk milletinin sahip olduğu değerleri dinden ayrı düşünmek mümkün değildir. İnsanımızın dini duygularını ve ihtiyaçlarını sağlıklı ve doğru bir şekilde karşılamadan onların ahlaki ve ruhi bakımdan dengeli gelişebildiklerini söyleyemeyiz. Milletimizin sahip olduğu ya da olması gerektiği değerlerin dini referanslı olmaması gerektiğini iddia edenler, meseleye ideolojik ve taraflı bakanlardır.12
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Bireysel-İnsani Temelleri
Bu konuya evvela acaba insanın din eğitimi ve öğretimine ihtiyacı var mıdır? sorusu ile başlamak yerinde olacaktır. Çünkü bu eğitim insan içindir. Eğitimden beklenen görev ise, fertlerin bütün yeteneklerini ortaya çıkarmak, geliştirmek, temel ihtiyaçlarını ve duygularını sağlıklı bir şekilde doyurmaktır. İnanma ihtiyacı doğuştan gelen ve her insanda bulunan bir özelliktir. Bu ihtiyacın doğru, sağlıklı bir şekilde karşılanması temel insani bir haktır.
Bireylere dini öğretme görevini din dersi yerine getirecektir. İnsandaki temel din duygusunun eksik ve yanlış doyurulmasına din dersi engel olabilir. 10 Tebliğler Dergisi, S.2219, 30.10.1986. 11 Tebliğler Dergisi, S.2219, 30.10.1986; Bilgin-Selçuk, a.g.e, s.65. 12 Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2012, s.100-102; Yıldız Kızılabdullah-Tuğrul Yürük, “Din Eğitimi ve Öğretiminin Temelleri”, Din Eğitimi, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ed: Mustafa Köylü-Nurullah Altaş, Ankara 2012, s.71-74.
7
İnsanın bedeni ve ruhi ihtiyaçları birlikte doyurulup geliştirilmelidir. İnanma ihtiyacı da tıpkı yeme, içme gibi önemli ve temel bir ihtiyaçtır. Din dersi bu ihtiyacın doğru bilgi, beceri ve duygularla karşılanmasına yardımcı olan bir derstir.13 Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi bu konuda bilişsel alt yapı oluşturmak görevini üstlenmiş gözükmektedir. İsteğe bağlı veya seçmeli bir din dersinden farklı olarak, zorunlu olmasını da göz önüne aldığımızda, bireyleri din ve inanç konularındaki temel ihtiyaçlarını karşılamaları için dini ve ahlaki bilgilerle buluşturmayı esas aldığını söylemeliyiz.
Konuyu acaba eğitim ve din eğitimi kişi için bir hak mıdır? sorusu çerçevesinde ele almak da mümkündür. Her çocuğun eğitim hakkının olduğu tartışılmaz bir gerçektir. Bu hakkı öncelikle aile, ebeveyn karşılayacaktır. Ancak çocuk sadece aileye ait değildir; o içinde yaşadığı toplumun, devletin bir ferdidir. Bu nedenle çocuğun eğitiminden toplum ve devlet de sorumludur ve hukuk devleti eğitimi bir insan hakkı olarak algılar. Temel eğitimin zorunlu olması bu anlayışın bir sonucudur. Kişinin eğitim hakkının kapsamına din eğitimi de dahil midir? sorusuna gelecek olursak:
İnsan, tabiatı gereği din ile ilgilidir. Varlığının, hayatının anlamı ile ilgili sorularının bazı cevaplarını dinin verilerinde bulur. Din eğitimi, insanın çocukluğundan yaşlılığına kadar sürecek olan nereden geldiği, nereye gideceği, niçin ve nasıl gibi sorularına cevap bulmada önemli bir yardım sağlar. Bu cevapları bireyle buluşturacak bir imkân olması itibarı ile din kültürü dersi önemli bir işlev görür. Bunun bir adım ilerisi isteğe bağlı ve doktriner/inanç merkezli din dersi olur ki, bu din kültürü dersinden farklı bir derstir ve ayrıca değerlendirilir.14
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Toplumsal Temelleri
İnsan toplumsal bir varlıktır. Eğitimin görevlerinden birisi de insanın içinde yaşadığı topluma uyum sağlamasını yani toplumsallaşmasını sağlamaktır. Bu uyum ise toplumun değerlerini bilmek, benimsemek ve/veya saygı duymakla
13 N. Yaşar Aşıkoğlu, “Toplum Hayatımızda Dinin Yeri ve Din Eğitiminin Önemi”, CÜİF Dergisi, S.2, Sivas 1998, s.45-50; Kızılabdullah- Yürük, a.g.m, s.62-65. 14 Tosun, a.g.e, s.94-97; Cemal Tosun, “Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimine Genel Bir Bakış”, Tartışılan Değerler Açısından Türkiye, TDV Yayınları, Ankara 1996, s.97.
8
mümkündür. Toplum değerlerinin önemli bir bölümünü oluşturan manevi değerlerin de bireylere öğretilmesi gereklidir. Normların ve değerlerin öğretimi konusunun günümüz eğitiminde önemli yer tuttuğu, özellikle değerler eğitimi konusunda teorik ve pratik düzeyde çok sayıda çalışmaların yapıldığı bilinmektedir. Din ile değerler ve normlar arasındaki ilişki malumdur. Din öğretirken değerler öğretilebildiği gibi, değerler öğretiminde dinden de yardım alınabilmektedir. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi bu konuda bir araç durumundadır. Din hem fertler arasında hem de fertlerle toplum arasındaki ilişkilerde önemli ve belirleyici bir unsurdur. Toplumdaki gelenek ve davranış kurallarında belirleyici olan dinin öğretilmesi eğitimin görevlerinden biridir. Din öğretimi kişinin toplumsallaşmasına iki açıdan katkı sağlayabilir: Dini etkinliklere katılmak isteyenlere gerekli hazır bulunuşluk sağlayarak ve katılmayanlara ise dini etkinlikleri anlama ve olumlu değerlendirme yeteneği kazandırarak.15
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Kültürel Temelleri
Eğitim ile kültür arasında ciddi bir ilişki vardır. Eğitimin görevlerinden birisi de kültürlemedir. Kültürlemeyi maddi ve manevi değerlerin yeni nesillere aktarılması, bunları ilerletecek kabiliyet ve idealin kazandırılması olarak tanımlayabiliriz. Gençlere aktarılacak kültürel miras içinde dini kaynaklı olanlar vardır. Bu nedenle kültürleme görevini yerine getiren okullardaki eğitim dini ve dini geleneği de öğretme durumundadır. Din bir milletin kimliğinde ve kültür unsurlarında belirleyicidir. Türk kültürünü oluşturan bütün unsurlar (dil, sanat, mimari, tarih vb.) İslam dininin etkilerini taşırlar. Sadece tarih, musiki, edebiyat gibi faaliyet alanlarını değil, sosyal adet, gelenek ve görenekleri, sosyal kurumları, miras olarak devralınan kültür eserlerini ve değerleri tam olarak anlayabilmek büyük ölçüde dinin anlaşılmasıyla mümkündür.16
Bunun için okuldaki din kültürü derslerinden, dini hem bir kültür unsuru olarak, hem de diğer kültür unsurlarını etkileyen bir faktör olarak öğretmesi
15 Tosun, a.g.e, s.97,98; Tosun, “Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri”, s.133; Kızılabdullah-Yürük, a.g.m, s.65-67. 16 Recep Kılıç, “Din Öğretimini Temellendirme Problemi”, Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999, s.61.
9
beklenir. Aksi halde yeni nesillerde bir kimlik bunalımı ve kültürel yabancılaşma oluşacaktır.17
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Evrensel Temelleri
Bireyler, toplumlar, devlet ve milletler aslında bütünü, yani evrenseli oluşturan cüzlerdir. İletişimdeki hızlı gelişmeler insanlar, devletler ve milletleri her an birbiri ile iç içe yaşar hale getirmiştir. Bu durum diğer insanların, toplumların davranışlarına yön veren din, ahlak ve kültürü hakkında bilgi sahibi olmayı gerektirmektedir. Son dönemlerde “Kültürlerarası Eğitim”, “Dinlerarası Eğitim” gibi yeni gelişen bilim dalları bu ihtiyaçtan dolayı ortaya çıkmıştır. Bu bilim dalları farklı kültür ve inanca sahip insanların bir arada nasıl uyumlu ve huzurlu yaşayabileceklerini araştırıp, çözüm önerileri geliştirmektedirler. Çok kültürlü bir yaşamda, fertlerin önce kendi inanç ve kültürlerini bilmesi ve saygı duyması, sonra da diğer inanç ve kültürlere saygılı olması verilecek din eğitimi ve öğretimi ile mümkündür.18
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Hukuki Temelleri
Bu konuyu “hak” kavramı ve “hukuki metinler” çerçevesinde ele almak mümkündür. Ülkemizde din eğitimi ve öğretimine temel teşkil edecek kanun, yönetmelik gibi hukuki bazı düzenlemeler şöyledir:
-1924 Anayasası: Bu anayasanın 70 ve 75. Maddelerinde din, vicdan ve ibadet özgürlüğü teminat altına alınmıştır.19
-Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Bu kanun 3 Mart 1924 yılında çıkarılmış ve din eğitimini genel eğitim içinde ele almak ve onunla bütünleştirmek için çıkarılmıştır.20
17 Tosun, a.g.e, s.98,99; Tosun, a.g.m, s.133,134; Kızılabdullah-Yürük, a.g.m, s.67-69. 18 Tosun, a.g.e, s.99,100; Tosun, a.g.m, s.134; Kızılabdullah-Yürük, a.g.m, s.69-71; John M. Hull, “Demokratik Çoğulcu Toplumlarda Din Eğitimi Üzerine Genel Değerlendirmeler”, Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları, MEB Yayınları, Ankara 2004, s.48-51. 19 İbrahim Turan, “Ulusal ve Uluslararası Hukuk Açısından Türkiye’de Din Eğitiminin Yasal Dayanakları”, OMÜİF Dergisi, S.32, Samsun 2012, a.g.m, s.100. 20 Bk. Recai Doğan, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Tevhid-i Tedrisat Çerçevesinde Din Eğitim- Öğretimi ve Yapılan Tartışmalar”, Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999, ss.227-289; Halis Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi, Dem Yayınları, İstanbul 2004,
10
-1961 Anayasası: 19. Maddesinde din ve vicdan özgürlüğü, ibadet özgürlüğü yer almış, din eğitimi ilk defa anayasada zikredilmiştir.21
-1982 Anayasası: Bu anayasanın 24. maddesi din ve ahlak öğretimini mecburi hale getirmiştir. 4.maddede “Din ve Ahlak eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din Kültürü ve Ahlak öğretimi ilk ve orta öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır” denilmektedir.22
-Uluslararası antlaşmalar. 1948 yılında imzalanan İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 18. maddesi üye devletlerin din öğretimi hakkını ve özgürlüğünü tanımasını ve uygulamasını emreder. İlgili maddede “Herkes düşünce, vicdan ve din özgürlüğü hakkına sahiptir. Bu hak din veya inanç değiştirme, dinini veya inancını tek başına veya topluca, açık veya özel olarak öğretim, uygulama, ibadet ve ayinlerle ortaya koyma hürriyetini içerir” denilmektedir.23 Aynı beyannamenin 26/2,3 ile 29/2.maddeleri diğer ayrıntıları düzenlemektedir. Bunun haricinde 1945 yılında imzalanan “Birleşmiş Milletler Şartı”, 1966 yılında imzalanan “Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme”, 1981 yılında imzalanan “Din veya İnanca Dayalı Her Türlü Ayrımcılığın Kaldırılmasına Dair Sözleşme”, 1989 yılında imzalanan “Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi” din ve vicdan hürriyeti ile ilgili hükümler içerirler.24
-Avrupa Birliği ve Konseyi Kararları: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 4 Kasım 1950 de Roma’da imzalanmış, 1953 te yürürlüğe girmiştir. Üç bölüm ve 59 madde ile eklerinden oluşan sözleşmenin 9. Maddesinin 1 ve 2. Fıkrası din ve vicdan özgürlüğünü İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ne benzer ifadelerle teminat altına almaktadır.25 Çeşitli tarihlerde alınan kararlarla din eğitimi ve öğretiminin bir hak olduğu, okulda çoğulcu yaklaşımla bu eğitimin verilmesi
s.50-58; Turan, a.g.m, s.100; Nurullah Altaş, Ortaöğretim DKAB Öğretimi Öğretmen El Kitabı, Dem Yayınları, İstanbul 2007, ss.9-44; Hüseyin Yılmaz, a.g.e, s.75-78. 21 Turan, a.g.m, s.101. 22 Bilgin, a.g.e, s.94-101; Turan, a.g.m, s.102. 23 Turan, a.g.m, s.85,86. 24 Turan, a.g.m, s.84-97. 25 Turan, a.g.m, s.87,88.
11
gerektiği vurgulanmıştır.26 2000 yılında imzalanan “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”nın 10 ve 14. Maddeleri temel insan hakları çerçevesinde din ve vicdan özgürlüğüne ve din öğretimine vurgu yapmaktadır.27
Laiklik ve Din Öğretimi
Türkiye’deki laiklik anlayışı ile batı ülkelerindeki laiklik anlayışları arasında farklar bulunmaktadır. Ülkeler ve yönetimleri kendi gerçekleri, halkının değerleri ve istekleri doğrultusunda laiklik uygulamaları geliştirmişlerdir.28 Fransa’da din eğitimi ve öğretimi tamamen kiliselere bırakılmışken, Almanya’da devlet ve kilise birlikte bu işi gerçekleştirmektedirler. Yani batı ülkeleri arasında dahi farklı uygulamalar mevcuttur. Ülkemiz laiklik konusunda 80 yılı aşkın bir tecrübeye sahiptir. Bu tecrübe neticesinde gelinen nokta milletin değerleri ve istekleri ile örtüşmektedir. Başlangıçta din eğitimi ve öğretimi mevcuttu, sonra kaldırıldı, sonra seçmeli oldu ve son şekliyle Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi olarak (Anayasa, 24.Madde) mecburi hale geldi. 2012-2013 öğretim yılında ise seçmeli din dersleri ortaokul ve lise programlarındaki yerini aldı.
Türkiye’yi laiklik ve din eğitimi-öğretimi açısından başka ülkelerle kıyaslayarak mevcut uygulamaları diğerlerine benzemediği için yargılamak doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü ülkemizin kendine ait özel şartları ve gerçekleri vardır.29 Her şeyden önce halkın büyük çoğunluğunun dini olan İslam dininde kilise gibi kutsal bir kurum yoktur. Dolayısıyla din ile devlet işlerinin ayrılmasında Batı ülkelerindeki gibi din işlerini din kurumuna bırakmak gibi bir uygulama geliştirilememiştir. Batılı uygulamalara bakarak Türkiye’de de din eğitimi ve öğretiminin laik devlet tarafından verilmesine karşı çıkanlar ile bu eğitimin cemaatlere bırakılmasını isteyenler laiklik teorisi açısından haklı gözükseler bile, din kurumsalı ile devlet kurumsalının ayrı iki erk gibi kabul görmediği bir uygulamada bunun gerçekleşmesinin neredeyse imkânsız olduğunu göz ardı
26 Tosun, a.g.e, ss. 102-109; Tosun, a.g.m, s.135,136; Mustafa Köylü-İbrahim Turan, “Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Eğitimi”, Din Eğitimi, Ed: Mustafa Köylü-Nurullah Altaş, Gündüz Eğitim Yayıncılık, 2012 Ankara, ss.83-111. 27 Turan, a.g.m, s.96-99; Yılmaz, a.g.e, s.81,82. 28 Almanya ve İngiltere örnekleri için bk. Beyza Bilgin, a.g.e, s.103-109. 29 Ahmet Gürtaş, “Din Öğretimi ve Laiklik”, Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999, ss.527-549.
12
etmemelidirler. Ülkemizde örgün din eğitimi uzun yılların tecrübesi neticesinde devlet okullarında, yaygın din eğitimi ise Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yapılmaktadır. Din eğitimi ve öğretiminin bugünkü şekli ile devlet ve milleti birbirine yaklaştırdığını, muhtevası itibari ile de beklentileri büyük ölçüde karşılayacak kaliteye ulaştığını söyleyebiliriz. Seçmeli din dersleri uygulaması bu konuda yeni adımlar ve ufuklar açmış görünmektedir. Bunu da sadece ideolojik değil, asıl olarak dini pedagojik açıdan takip etmek gerekir.30
Bazı Avrupa Ülkelerinde Din Öğretimi ve Okullarda Din Dersleri
AB Ülkelerinde Din Öğretimi
Avrupa Konseyi verilerine göre 46 üye devletten 43 ünde devlet okullarında Din Dersi vardır. 46 üye devletin 25 inde ise (Türkiye dâhil) din dersleri için bir tür zorunluluk söz konusudur. Ancak bu zorunluluğun anlamında ve uygulanışında farklar vardır. Bazı ülkelerde din dersine katılım ve öğretilenleri takip mecburiyeti vardır. (Türkiye, Norveç, İsveç, Yunanistan, Finlandiya). Bazı ülkelerde mezheplere göre din dersi verilmektedir. (Avusturya, Danimarka, İrlanda, Güney Kıbrıs, İzlanda, Malta, Monaco, San Marino, Lihtenştayn, İngiltere). Diğer ülkelerde din dersi yerine başka bir ders seçme imkânı verilmekte ancak bu derse katılmak mecburiyeti bulunmaktadır. Bu ülkelerde de mezhebe göre din dersi vardır. (Almanya, Belçika, Bosna-Hersek, Hollanda, Litvanya, Lüksemburg, İsviçre, Sırbistan, Slovakya).31
Diğer ülkelerde ise din dersi öğrencilerin isteğine bağlı olarak verilmektedir. AB ülkelerinde din dersi uygulamasında üç model mevcuttur:
-Dini cemaatler tarafından verilen mezhebe bağlı din dersi,
-Devlet ve cemaat işbirliği ile verilen mezhebe bağlı veya olmayan, seçmeli veya mecburi din dersi,
30 Tosun, a.g.e, s.109-112; Bilgin, a.g.e, s.88-94; Tosun, a.g.m, s.136,137. 31 Tosun, a.g.e, s.140.
13
-Devlet tarafından mezhebe bağlı olmadan verilen din dersi.32
Görüldüğü gibi AB ülkelerinde çok farklı uygulamalar vardır. Bu farklılıklar o ülkenin tarihi, milli ve bölgesel şartları ile kültürel değerlerinden kaynaklanmaktadır.
Avrupa Konseyi ve Din Öğretimi
Din öğretimi konusunda çok farklı uygulamaların var olduğu AB ülkelerinde tek bir modelin olmadığı ve olamayacağı görülmektedir. Aynı ismi taşıyan derslerde dahi farklı uygulamalar görülmektedir.33 Buna rağmen AB ülkelerinde din öğretimi için bazı ortak yaklaşımların varlığından söz edilebilir. Dersin teolojik değil pedagojik olarak temellendirilmesi gerektiği, dinin değil genel eğitimin bir parçası olduğu vurgulanmaktadır. Ders programlarında dört ortak hedef gözlenmektedir:
– Hayatın dini boyutunun ve dinin farkına vardırma,
– Dini imkân ve dinle ilgili ahlaki davranış kurallarından haberdar etme,
– Dini bilgi ve tecrübe aktarımı,
– Bilme ve anlama.
Ortak standart olarak şunlar üzerinde durulmaktadır:
– Din dersi genel eğitim ölçülerine dayanmalıdır,
– Din dersi toplumsal bir önemi haizdir bu öneme uygun öğretilmelidir.
– Din dersi çoğulculuk gerçeğinden hareketle mezhepler ve dinler arası eğilimli olmalıdır.
– Din dersi çocuğun din eğitimi hakkı üzerine dayanır. Öğretmenler eleştirel düşünebilmelidir.34
32 Tosun, a.g.e, s.138-141; Tosun, a.g.m, s.140,141; Köylü-Turan, a.g.m, ss.83-111; Doğan-Altaş- Yılmaz, a.g.m, s.196,197; Karl ErnstNipkov, “Avrupa Birliği Anlayışı Çerçevesinde Almanya’da Din Öğretimi”, Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları, MEB Yayınları, Ankara 2004, s.64-74. 33 Uygulamalar için bk. Fazlı Arabacı, “Avrupa(Almanya, İngiltere, Hollanda, Fransa, Belçika) da Din Öğretimi”, Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999, s.73-94. 34 Tosun, a.g.e, s.138,139.
14
Sonuç ve Öneriler
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi ülkemizde tartışılan konulardan biri olagelmiştir. Bu tartışmalar günümüzde de zaman zaman gündemdeki yerini almaktadır. Konuya duygusal ve teolojik açıdan bakmak geçmişte problemi çözmemiş ve gelecekte de çözecek gibi görünmüyor. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersine pedagojik açıdan bakmak ve tarihi tecrübeyi göz önünde bulundurmak en sağlıklı yol olarak görünmektedir. Sağlıklı bir tarih anlayışı dinin doğru anlaşılması için elzemdir. Yapılması gereken, bu eğitimin muhtevasını ve ihtiyaçları karşılayıp, karşılamadığını sorgulamaktır. Din, insanların birbirlerini anlayabilmeleri için gerekli olan temel iletişim kodlarını bünyesinde barındırır.  Nihayetinde din, insan içindir ve insanların problemlerini çözmede, kişiliğini geliştirmede önemli bir yere sahiptir.
Din ve Ahlak öğretiminin tarihsel, felsefi, insani, bireysel, kültürel, toplumsal, hukuksal ve evrensel temelleri bu eğitimin hem ciddi bir ihtiyaç, hem de kişiler için bir hak olduğunu ortaya koymaktadır. Türkiye kendine has özel şartları ve gerçekleri olan bir ülkedir. Bu çerçevede yaklaşık 80 yıllık bir tecrübeye sahiptir ve bu tecrübe neticesinde Din dersleri mecburi olmuş, toplumun ihtiyaç ve taleplerini karşılayacak bir seviyeye ulaşmıştır.
DKAB dersinin mecburiyeti, seçmeli olması ya da kaldırılması tartışmalarından ziyade, bu dersin muhtevasının toplumun tüm kesimlerinin ihtiyacını karşılayacak şekilde düzenlenmesi ve yöntemler geliştirilmesi üzerinde yoğunlaşmalıdır. Şu anki uygulamadan rahatsız olanlar bu şekilde bir muhtevanın oluşması konusunda katkı yapmalıdırlar.35 Eğer içinde çözüm önerisi barındırmıyorsa, karşı olmanın fazla bir değeri yoktur. Küreselleşmiş bir dünyada inancın değeri ve gücü daha da artmıştır. Eğer geleceğin dünyasında söz sahibi olmak istiyorsak, yetiştireceğimiz nesillere her türlü pozitif bilimin yanında dini ve
35 Bazı teklifler ve yöntemler için bk. Hüseyin Yılmaz, “Alevilik-Sünnilik Açısından Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersleri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.XIII/2, Sivas 2009, s.206–209; Beyza Bilgin, “Din Öğretiminde Yeni Modeller”, Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi İlmi Toplantısı Tebliğleri, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999, ss-551-559; Tosun, a.g.e, s.132- 139.
15
ahlaki değerlerini de öğretmeliyiz. Bunun yeri okullardır ve Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersidir.
Son dönemlerde özellikle insan hakları konusunda örnek almaya çalıştığımız Avrupa ülkelerinin büyük çoğunluğunda din dersi mecburidir. Uygulama farklılıkları olmasına rağmen din dersi bu ülkelerde pedagojik olarak temellendirilmiş ve okullarda yer almıştır. Olaya duygusal ve ideolojik olarak yaklaşmayı bir tarafa bırakarak, bilimsel bir bakış açısıyla din dersinin muhtevasını toplumun her kesimine cevap verecek şekilde zenginleştirip, geliştirmenin yollarını aramalıyız. Din eğitiminin fonksiyonlarını göz önüne aldığımızda dindar olsun olmasın, günümüzde yaşayan her ferdin kültürün en önemli unsurlarından biri olan din hakkında, hatta diğer dinler hakkında bilgi sahibi olması küreselleşen bir dünyada artık zaruret haline gelmiştir.
Kaynakça Ayhan, Halis; Türkiye’de Din Eğitimi, Dem Yayınları, İstanbul 2004. Akyüz, Yahya; Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2012. Altaş, Nurullah; Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Öğretmen El Kitabı, Dem Yayınları, İstanbul 2007. Arabacı, Fazlı; “Avrupa (Almanya, İngiltere, Hollanda, Fransa ve Belçika) da Din Öğretimi”, Cumhuriyetin 75. Yılında Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, ss.73-95, Ankara 1999. Aşıkoğlu, N. Yaşar; “Toplum Hayatımızda Dinin Yeri ve Din Eğitiminin Önemi”, CÜİF Dergisi, S.2, s.45-50, Sivas 1998. Bilgin, Beyza; Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Gün Yayıncılık, Ankara 1998. ———; “Din Eğitiminin Genel Eğitimdeki Yeri”, AÜİF Dergisi, C.24, s.469-484, Ankara 1981. ———; “Din Öğretiminde Yeni Modeller”, Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi İlmi Toplantısı Tebliğleri, ss-551-559, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999. Bilgin, Beyza-Selçuk, Mualla; Din Öğretimi Özel Öğretim Yöntemleri, Gün Yayıncılık, Ankara 1995. Doğan, Recai; “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Tevhid-i Tedrisat Çerçevesinde Din Eğitim- Öğretimi ve Yapılan Tartışmalar”, ss. 227-289, Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999. Doğan, R.-Altaş, N.-Yılmaz, R; “Örgün Din Eğitimi”, Din Bilimleri-I, Ankuzem Yayınları, Ed: Cemal Tosun, Ankara 2007. Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları Uluslararası Sempozyum Bildiri ve Tartışmaları, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 2004.
16
Gürtaş, Ahmet; “Din Öğretimi ve Laiklik”, Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, ss.527-549, Ankara 1999. Hull, John M; “Demokratik Çoğulcu Toplumlarda Din Eğitimi Üzerine Genel Değerlendirmeler”, Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları, s.48-51, MEB Yayınları, Ankara 2004. Kılıç, Recep; “Din Öğretimini Temellendirme Problemi”, Cumhuriyetin 75.Yılında Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, ss.55-62, Ankara 1999. Kızılabdullah, Yıldız-Yürük, Tuğrul; “Din Eğitimi ve Öğretiminin Temelleri”, Din Eğitimi, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ed: Mustafa Köylü-Nurullah Altaş, Ankara 2012. Nipkov, Karl Ernst; “Avrupa Birliği Anlayışı Çerçevesinde Almanya’da Din Öğretimi”, Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları, ss.64-74, MEB Yayınları, Ankara 2004. Onat, Hasan; “Niçin Din Eğitimi”, Uluslararası Din Eğitimi SempozyumuBildirileri, AÜİF ve TÖMER Yayınları, Ankara 1997. Öcal, Mustafa; “Cumhuriyet Döneminde İlk, Orta ve Yüksek Öğretimde Din Öğretimi”, Türkiye’de DinEğitimi ve Öğretimi, ss.309-344, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999. Selçuk, Mualla; “Din Öğretiminin Kuramsal Temelleri”, Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2000. ———; “Din Öğretimi Özgürleştiren Bir Süreç Olabilir mi?”, İslamiyat Dergisi, C.1, S.1, s.71- 87. Ankara 1998. ———; “Din Öğretiminde Yeni Modeller (Problem Çözücü Model)”, Cumhuriyetin 75.Yılında Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi İlmi Toplantısı Tebliğleri, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999. Tosun, Cemal; Din Eğitimi Bilimine Giriş (6.Baskı). Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara 2012. ———; “Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri”, E.Ağaoğlu-K.Selvi (Ed.), Din Kültürüve Ahlak Bilgisi Öğretimi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2008. ———; “İki Binli Yıllarda Türkiye’de Din Öğretimi: Bugünden Geleceğe”, Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları Uluslararası Sempozyum Bildiri ve Tartışmaları, MEB Yayınları, Ankara 2004. ———; “Eğitim ve Din Eğitimi Politikaları”, Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi İlmi Toplantısı Tebliğleri, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999. ———; “Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimine Genel Bir Bakış”, Tartışılan Değerler Açısından Türkiye, TDV Yayınları, Ankara 1999. Uluslararası Din Eğitimi Sempozyumu Bildirileri, AÜİF ve TÖMER Yayınları: Ankara 1997. Turan, İbrahim; “Ulusal ve Uluslararası Hukuk Açısından Türkiye’de Din Eğitiminin Yasal Dayanakları”, OMÜİF Dergisi, S.32, ss.77-109, Samsun 2012. Yılmaz, Hüseyin; Din Eğitimi ve Sosyal Barış, İnsan Yayınları, İstanbul 2003. ———; “Alevilik-Sünnilik Açısından Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersleri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.XIII/2,s. 206-209,Sivas 2009. Yürük, Tuğrul, “İlk ve Ortaöğretimde Din Öğretimi: Din dersleri”, Din Eğitimi El Kitabı, Ed: Recai Doğan- Remziye Ege, Grafiker Yayınları, Anka

İSLAM’IN İLK YILLARINDA KADIN EĞİTİMİ

 Özet:

Kadınlar tarih boyunca, genellikle haksızlığa ve ayrımcılığa tabii tutulmuşlar, ikinci sınıf muamelesi görmüşlerdir. İslamiyet gelmeden önce Arabistan’da ve dünya’nın diğer bölgelerinde kadınların durumu farklı değildi. Bir mal gibi alınıp satılırlar ve temel insan haklarından mahrum idiler. Kız çocukları bir utanç vesilesi kabul edilir ve diri diri gömülürlerdi. Kur’an’ın nazil olmaya ve Peygamberimiz tarafından tebliğ edilmeye başlaması ile birlikte; kadınlar, kız çocukları, köleler özgürlüklerine ve temel haklarına kavuşmuşlardır. Bu hakların en önemlilerinden birisi de eğitim-öğretim hakkıdır. Eşleri başta olmak üzere, birçok kadın; Kur’an, dini bilgiler ve diğer konuları Peygamberimizden öğrenmiş, başkalarına öğretmiştir. Kadınlar bu konuda o kadar istekli davranmışlardır ki, zaman ve mekân sınırlaması olmadan her fırsatta öğrenmeyi sürdürmüşlerdir. Bilgi ve birikimleri neticesinde özgüven kazanarak Peygamberimizin takdirini kazanmışlar, erkeklerle fikri mücadele yapacak, haklarında vahiy gelecek kadar temayüz etmişlerdir. Her türlü dini ve pozitif bilginin yayılmasında erkekler kadar hizmetleri olan kadınların, asr-ı saadetteki bu seçkin ve özgür durumları fazla devam etmemiştir. Zamanla yanlış yorumlar ve erkek egemen bir din anlayışı, kadınları yeniden ikinci plana itmiş ve dışlamıştır. Makalemizde, kadınların Peygamberimiz dönemindeki konumlarını, özgürlüklerini, kültürel konularda belirleyici olmalarını, eğitim faaliyetlerindeki katkılarını tespit etmeye; o uygulamalardan günümüze gelerek yapmamız gerekenleri ortaya koymaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler: Asr-ı Saadet, Peygamber, Kadın Hakları, Kadın Eğitimi.

Women’s Education in the Early Years of Islam.

          Abstract:

Women throughout history, often been subjected to injustice and discrimination, saw second-class treatment, were not even considered human. The situation of women in other parts of Arabia before Islam and the world quite bad. As a commodity bought and sold, and were deprived of their basic human rights. Girl children are considered an embarrassment and buried alive. Begin to be revealed in the Qur’an and the Prophet Muhammad with the start to be notified by the women, girls, slaves won their freedom and basic rights. One of the most important of these rights is the right to education. Especially their wives, many women, the Koran, the Prophet learned religious knowledge and other subjects, taught to others. Women have treated this subject so keen that, without limitation of time and space have continued to learn at every opportunity. Information and knowledge gained as a result of the appreciation of the Prophet gained self-confidence, men will wage an intellectual struggle against them have distinguished themselves until the next revelation. All kinds of services, religious and women with a positive dissemination of information as much as men, the Prophet of the period did not continue for more than this exclusive and free states. Misinterprets the concept of time, and a male-dominated religion, women and excluded again pushed the second plan. In this article, the positions of women during the Prophet, freedoms and cultural issues to be decisive, to determine the contributions of educational activities, he tried to show the applications needs to do is come today.

Key Words: The Period of the Prophet, Prophet, Women’s Rights, Women’s Education.

        Giriş: Kur’an-ı Kerim, Peygamberimizin tebliğ görevinin eğitim-öğretim esasına dayalı olduğunu defalarca vurgulamıştır.[1]  Peygamberimiz öncelikle o dönemde bir köle ve mal muamelesi gören kadını gerçek hüviyetine, haklarına ve özgürlüğüne kavuşturmuştur. Bir utanç vesilesi [2] olarak kabul edilen kız çocuklarını erkek çocuklarla eşitlemiş ve değer vermiştir. Hz. Ömer’in “Biz cahiliye döneminde kadınları adam yerine koymazdık” sözü [3] ve o dönemin kadınlarının “Rasulullah bize, bizden daha hoşgörülü ve merhametliydi” sözleri bunu teyit etmektedir.[4] Kur’an-ı Kerim’in “kadınlar” ismini taşıyan ve oldukça uzun suresinde kadınların hakları ayrıntılı olarak sayılmış ve erkeklerle eşitliği vurgulanmıştır.[5]  Kadınların erkekler için bir denge unsuru ve örtü olduğu, onlarsız bir hayatın mümkün olmadığı bildirilmiştir.[6]

              Peygamberimiz her fırsatta ve mekânda kadın-erkek ayrımı yapmadan ashabını eğitmiştir. Evinde, mescitte, ziyaret ettiği evlerde, sokakta, seferde, ibadet esnasında, düğün ve bayramlarda, heyetleri kabulünde eğitim faaliyetini ara vermeden sürdürmüştür.[7]  Kullandığı eğitim metotları da son derece etkileyici ve muhatabı önemseyen metotlardı. Öncelikle o dönem için hayati ehemmiyeti olan okuma-yazmaya ağırlık vermişti. Zira Mekke’de ve Medine’de okuma yazma bilenlerin sayısı son derece sınırlıydı.[8] Şiddet ve zorlama asla söz konusu değildi. Uygulamalı bir konuyu mutlaka kendisi göstererek öğretirdi. Tedricilik metodunu kullanır, muhatabını bıktırmazdı. Eğittiği kişilerin yetenek ve yaşını dikkate alırdı. Soru sorarak, şaka yaparak, jest-mimik kullanarak, şekiller çizerek, sebep ve gerekçelerini açıklayarak anlattığı hususu daha anlaşılır kılardı. Bazen soruların cevabını yanındaki arkadaşlarına verdirir, bu şekilde onları onore ederdi. Sorduğu sorulara doğru cevap verenleri takdir eder, gerektiğinde anlaşılması için konuyu tekrar anlatır veya yazdırırdı.[9]

Kadınların eğitimi konusunda Peygamberimizin gerçekleştirdiklerini şu başlıklar altında incelemek yerinde olur:

1-Kadınların ve kız çocuklarının insan onur ve haysiyetine uygun bir statüye kavuşturulması.

2-Mescitte ve diğer mekânlarda Peygamberimiz tarafından eğitilmeleri.

3-Peygamberimizin eşlerinin ve eğittiği kadınların diğer kadınları eğitmesi.

4-Kız çocuklarının okutulması ve yetiştirilmesi.

5-Kadınların her türlü faaliyette yer alması ve meslek sahibi olmalarının teşviki.

6-Bu eğitim sayesinde kadınların güven duygusu edinmeleri ve dini-kültürel konularda belirleyici olmaları.

7-Erkeklerin bütün öğrendiklerini hanımlara da öğretmekle görevlendirilmeleri. Bu başlıklar doğrultusunda Mekke ve Medine’de kadınların eğitimine bir göz atalım.

İlk Vahiyle Birlikte Her zaman ve Mekânda Kadın Eğitimi

Mekke döneminden itibaren kadınların eğitildiğini ve onların da diğer kadınlara tebliğ görevini yaptıklarını biliyoruz. Hz. Hatice ilk Müslüman ve öğreticilerdendir. Peygamberimizden öğrendiği her şeyi başkalarına aktarmış, hatta çoğu kişinin Müslüman olmasına vesile olmuştur.[10] Yine Mekke’de Guzeyye isimli kadının tebliğ faaliyetlerinde aktif olarak yer aldığı, Kureyş kadınlarına gizlice İslam’ı anlattığı bilinmektedir. Mekkeli müşrikler onu yakalamışlar Devs kabilesinin yaşadığı bölgeye sürgün etmişlerdi. Onun samimiyeti, sabrı ve inancı kabileyi etkilemiş ve Müslüman olmalarına vesile olmuştu.[11]  Hz. Ömer’in kız kardeşi Fatıma bint el-Hattab kocası ile birlikte Müslüman olunca Peygamberimiz onlara öğretici olarak Habbab b. El-Eret’i görevlendirmişti. Habbab, Fatıma’ya Kur’an’ı anlamak, yorumlamak konusunda bilgiler öğretmişti. Gelen ayetlerin yazılı olarak Fatıma’nın yanında bulunması, gerektiğinde üzerinde çalışmalar yapılması önemli bir husustur.[12]

Peygamberimiz ilim öğrenme ve öğretme konusunda asla kadın-erkek ayrımı yapmamıştır. Nazil olan ayetleri kadınlara da okumuş, zaman zaman kadınlara da danışarak görüşlerine itibar etmiştir.[13] Kadınlar her türlü konuyu öğrenmek için rahatça Peygamberimizin evine geliyorlar, ona istedikleri soruları soruyorlar ve bu sırada yüksek sesle konuşuyorlardı.[14]  Peygamberimiz zamanında kadınlar Cuma namazlarına da geliyorlar ve hutbeleri dinliyorlardı. Bazılarının uzun sureleri mescitte Peygamberimizden duyarak ezberlediklerini biliyoruz. Bu şekilde Kaf suresini dinleyerek ezberleyen kadınlar vardı.[15]  

Kadınlar sürekli mescide gelemedikleri için oradaki sohbet ve eğitimden mahrum kalıyorlardı. Peygamberimize müracaat ederek kendileri için özel bir gün ayrılmasını istediler. Peygamberimiz bu isteği kabul etti ve haftada bir günü kadınlara ayırdı.[16] Kadınlara ayrılan o günde kadınların eğitim-öğretim işi ile meşgul oluyor ve sorularını cevaplandırıyordu.[17] Kadınların mescide rahat girip çıkmaları için ayrı bir kapı açtırmıştı.[18] Bu özel günde Peygamberimiz kadınlara vazediyor, tavsiyelerde bulunuyor ve Kur’an okuyarak açıklamalar yapıyordu.[19]  Kadınlar geceleri dahi mescide rahatça gidip geliyorlardı.[20]

Rivayete göre Ümm-ü Amir bint Yezid b. Es-Seken (Fukeyhe veya Esma) kadınların temsilcisi olarak Peygamberimize gelir ve bazı isteklerini veciz bir konuşma yaparak iletir. Peygamberimiz bu konuşma ve talebi o kadar beğenir ki yanında bulunanlara: “Dini konusunda bundan daha güzel problemini ortaya koyan bir kadın gördünüz mü? diye sormuştu. Ashab görmediklerini söyleyince Peygamberimiz: “Ey kadın! Dinle ve seni elçi olarak gönderen kadınlara söyle: Kadının kocasıyla iyi geçinmesi, onun rızasını kazanması kocasının yaptıklarına denk sevap almasına neden olur.” buyurunca kadın sevincinden La ilahe illallah diyerek uzaklaşır. [21]

Peygamberimiz kendisi kadınları eğitmekle kalmamış, eğitici kadınlar da yetiştirmiş, erkeklerden öğrendiklerini kadınlara da öğretmelerini istemiştir. Muaz b. Cebel kadınlara mahsus bir meseleyi cevapladıktan sonra soruyu sorana: “Rasulullah bize öğretmiş, kadınlarımıza öğretmemizi de emretmiştir” demiştir.[22] Peygamberimiz kendisini ziyarete gelip yeni bir şey öğrenenlere : “Ailenize dönün ve onlara ta’limde bulunun” diye tavsiye ederdi. [23]

Hz. Aişe Peygamberimizin eğitiminden geçmiş ve hadis, tefsir, fıkıh ilimlerinin yanında diğer ilim dallarında da tam bir âlime olarak sadece kadınların değil, erkeklerin de eğitiminde rol almıştı. Genellikle sabah namazlarından sonra Peygamberimiz Hz. Aişe’ye dini konuları öğretirdi. Yeni bir ayet indiği zaman onu ayrıntıları ile kavramaya çalışır, anlamadığı yerleri Peygamberimize sorardı. Bazen hiç kimsenin aklına gelmeyecek soruları ile Peygamberimizin açıklamalarını bekler, aldığı bilgileri diğer kadınlar ve öğrencileri ile paylaşırdı. Bir defasında “Yerin başka bir yerle, göklerin de başka göklerle değiştirildiği gün…”[24] ayeti hakkında Peygamberimize: “Bu sırada insanlar nerededir?” diye sormuş, “Bunu senden önce ümmetimden kimse sormadı. İnsanlar o gün sırat üzerindedir” cevabını almıştı.[25]  O İslam dünyasının her tarafından yazılı olarak gelen sorulara yeğeni Aişe ile birlikte (Talha’nın kızı) yazılı cevaplar veriyor ve bu şekilde yazılı öğretimin ilk örneğini başlatmış oluyordu.[26]  Peygamberimizin vefatından 47 yıl sonraya kadar bu hizmeti devam ettirmiş, pek çok talebe yetiştirmiştir.[27] Peygamberimiz onun hakkında “Dininizin yarısını şu Hümeyra’dan alınız” buyurmuşlardır.[28]  Hz. Aişe, Muaviye’ye cesur bir şekilde karşı çıkmış ve onu ikaz eden mektuplar yazmıştır. [29]  

             Peygamberimizden 2210 hadis rivayet etmiştir.[30] Bu hadislerin doğru anlaşılması hususunda birçok muhaddis sahabe ile tartışmış, Medine vaizi İbn-i Ebis-Saib’e vazederken dikkat etmesi gereken hususları söylemiştir.[31] Medine vaizine ikazlarda bulunmak herkesin yapabileceği bir iş değildir. Bu ilmi altyapı ve özgüveni gerektirir. Peygamberimizin yetiştirdiği kadınların donanımlarını göstermesi açısından dikkat çekici bir olaydır. Hz. Aişe, çocukların eğitiminde şiir’in kullanılması gerektiğini, bunun güzel hitabet yeteneği kazandıracağını belirtmiştir. Hz. Aişe’nin namazda kadınlara imamlık yaptığı, ezan ve kamet okuduğu, aynı şekilde Ümm-ü Seleme, Ümm-ü Varaka bint Abdullah b. El-Haris’in de kadınlara imamlık yaptığı bilinmektedir.[32] İmamlık yapmanın belli bir eğitimi ve birikimi gerektirdiğini düşünürsek, kısa zamanda böyle kadınların yetişmesi gerçekten bir eğitim reformudur.

Peygamberimizin Kızı Fatıma şair ve bilgin birisiydi. Eşlerinden Ümm-ü Seleme’de çok bilgiliydi. Peygamberimize sorarak öğrendiği konuları başkalarına aktarırdı. Bazı konularda Hz. Aişe’den daha bilgili olduğu rivayet edilir. Onun da Hz. Aişe gibi birçok erkeğe ders verdiği bilinmektedir.[33] Peygamberimiz evinde de çok uyumlu ve geçimli birisiydi. Aile efradını hiç incitmez, ev işlerine yardım ederdi. Yama yapar, elbisesini temizler, koyun sağardı. Zaman zaman eşlerinin hoşlanmadığı davranışlarını yapıcı bir üslupla kırmadan düzeltirdi.[34] Eşi Hz. Hatice, bu işleri yapacak kimseler var, yorulmasanız ya Resulallah dediğinde: “Dört şeyden hoşlanmam ve Allah’a sığınırım: Korkaklık, cimrilik, tembellik ve pislik.” [35] buyurmuştu.

Eşleri, Ümm-ü Seleme, Hafsa, Ümm-ü Habibe, Esma, Safiye, Ümm-ü Eymen, Zeynep b. Cahş ve Ümmü-d Derda da Peygamberimizin rahle-i tedrisinden geçmişler ve daha sonraları kadınları eğitmişlerdir. Peygamberimizin eşleri özellikle evlerine gelen kız çocuklarının eğitiminde ciddi bir rol oynamışlar, bu öğrenciler öğrendiklerini başkalarına öğretmişlerdir.[36]

Peygamberimiz sadece kadınları eğitmekle kalmamış; kız çocuklarının eğitilmesini ve güzel terbiye edilmesini tavsiye etmiştir. “Her kim büluğ çağına ulaşmalarına kadar iki kız çocuğunun bakımını, nafakasını, terbiye ve yetiştirilmesini üzerine alır yerine getirirse, o kimse kıyamet gününde benimle beraber şöyle olacaktır” buyurdu ve iki parmağını birbirine yanaştırdı.[37] Cariyeler dahi bunun dışında bırakılmamış ve onların da eğitilmesi istenmiştir. “Bir erkek, cariyesini güzelce terbiye eder, güzelce öğretimden geçirir, sonra azad edip onunla evlenirse ahrette iki ecir’e nail olur”.[38] hadisi bunu göstermektedir.

Kadınların eğitimi sadece Kur’an ve dini bilgilerden ibaret değildi. Her konuda onların eğitilmesi söz konusuydu.[39] Peygamberimiz kadınların meslek sahibi olmalarını teşvik etmiştir. Asr-ı Saadette kadınlar ev işlerinin yanında, bağ-bahçe işleri, sanatkârlık, ticaret, deri işleme, dokumacılık, yün eğirme, örgü yapma, okuma-yazma öğretme, ilaç yapma, hasta bakıcılık, şairlik, savaşlarda erkeklere yardım ve koku satma gibi işlerle de uğraşmışlardır. Abdullah b. Mes’ud’un hanımı Zeynep, el işi yaparak para kazanırdı. Bir gün Peygamberimiz kadınlara sadaka vermelerini söyleyince: Ya Rasulallah ben kazandığım parayı kardeşimin yetim çocukları ile fakir kocama harcıyorum, bu sadaka yerine geçer mi? diye sormuş, Peygamberimiz de cevaben: “Evet olur “ demişti.[40]

İlk muhacir hanımlardan olan Şifa Hatun, peygamberimizin eşi Hafsa’ya okuma yazma öğretmiş, Hz. Ömer döneminde danışmanlık ve çarşı-pazar’ı denetleme görevi yapmıştır.[41] Hz. Aişe’nin azadlı cariyesi Berire, Mugis isminde bir köleyle evliydi. Berire azad olunca Mugis’ten boşanmak istedi, fakat Mugis ayrılmak istemiyordu. Peygamberimize müracaat ederek aracılık yapmasını istedi. Peygamberimiz Berire’ye: “Allahtan kork, o senin kocan ve çocuklarının babasıdır dedi. Berire: Bu bir emir midir Ya Rasulallah deyince, Peygamberimiz: Hayır ben sadece aracıyım buyurdular. Bunun üzerine Berire: Benim ona ihtiyacım yok dedi. Peygamberimiz o sırada ağlayan Mugis’i amcası Abbas’a göstererek: Mugis’in Berire’ye sevgisi, Berirenin de Mugis’e nefreti şaşılacak şey doğrusu” buyurdular. [42]

Peygamberimiz dönemindeki kadınlar haklarında vahiy inecek derecede kişilikleri oturmuş, görüş beyan eden ve bazen Peygamberimin görüşünü dahi beğenmeyecek kadar özgüveni ve bilgisi olan kadınlardı. Peygamberimiz kadınları eğitirken, sadece bilgi aktarmakla kalmamış karakterlerini ve kişiliklerini geliştirmelerini de sağlamıştır.[43] Onlardan bazılarına bakalım: Havle binti Sa’lebe (veya Havle binti Huveylid): İslam’dan önce zıhar denen bir adet vardı. Buna göre zıhar¸ kocanın karısına; “Sen bana anamın sırtı gibisin.” demesidir. Hanımını boşamak isteyen erkek¸ doğrudan ve açıktan boşama yerine bazen böyle bir yola da başvururdu. Çünkü zıhar yapan kimsenin hanımı boşanmış sayılıyor ve artık haram oluyordu. Hz. Peygamber (s.a.v) geldiğinde bu uygulama hala devam etmekteydi.

Bir gün Ensar’dan olan Havle binti Sa’lebe (r.a.) ve kocası Evs b. Sâmit (r.a.) arasında tatsızlık oldu. Evs hanımını yatağına çağırdığı halde o bunu yapmamıştı. Bunun üzerine hanımına: “Sen bana anamın sırtı gibisin.” dedi ve bu İslâm tarihinde ilk zihâr hâdisesi oldu. Sonra Evs pişman oldu fakat bir kere söz ağızdan çıkmış ve hanımı boş olmuştu. Ancak Havle bu sonucu bir türlü içine sindiremiyor¸ mağdur edildiğini düşünüyor¸ uygulamanın adil olmadığına inanıyor ve “Vallâhi bu boşama değildir.” diyordu. Nihayet Hz. Peygamber (s.a.v.)’in huzuruna varıp şöyle dedi: “Ben genç¸ zengin¸ mal ve aile sahibi bir kadın iken Evs benimle evlendi. Malımı yiyip gençliğimi tüketince¸ ailem dağılıp ben de yaşlanınca; benden zihâr yaptı. Ama şimdi pişman oldu. İkimizi bir araya getirecek ve kaybımı giderecek bir şey (fetvâ) var mıdır?”. Hz. Peygamber (s.a.v.)¸ “Sen ona haram oldun.” deyince¸ o sesini yükselterek şöyle demişti: “Yoksulluğumu¸ durumumun sıkıntılı oluşunu Allah’a şikâyet ediyorum (feryadımı O’na ulaştırıyorum). Ayrıca benim küçük çocuklarım vardır. Onları babalarının yanında bırakırsam¸ zayi olurlar. Yanıma alırsam¸ aç kalırlar. Allah’ım! Halimi sana şikâyet ediyorum. Allah’ım! Sıkıntımın çaresini Hz. Peygamberinin lisanı üzerine indir!”.

Bunun üzerine bu feryat esas yetkili makama ulaşmış ve her zamanki gibi Hz. Peygamber (s.a.v.)’e vahiy gelmişti. Nüzul tamamlanınca Hz. Peygamber (s.a.v) ona : “Ey Havle! Allah seninle Evs hakkında Kur’an (âyeti) indirdi.” buyurdu Ve şu âyet-i kerîmeyi okumaya başladı: “Kocası hakkında seninle mücadele eden ve Allah’a şikâyette bulunan kadının sözünü (feryadını) Allah işitmiştir“.[44] Devamındaki âyetlerle de bu konuyla ilgili düzenleyici hüküm getirilmiş¸ zıhar yapanın belli bir keffâret ödeyerek hanımıyla evlilik hayatına devam edebileceği karara bağlanmıştır.[45]

Sa’d b. Rebî’in hanımı: İslâm’dan önce Araplar kız çocuklarına mîrastan hisse vermezlerdi. Mîras erkek çocuklara kalırdı. Bunun dışında birisine veya başka bir yakınına mal bırakılmak istenen kimseler vasiyette bulunurlardı. Rivayet edildiğine göre; Sa’d b. Rebî’ (r.a.) Uhud savaşında şehid düşmüştü. Geride iki kız evlat¸ bir erkek kardeş ve bir de zevcesini bırakmıştı. Malının tamamını kardeşi almıştı. O zamanlar sadece erkekler mîrasçı olabiliyor¸ kadınlar mîrastan bir şey alamıyorlardı. Ancak ortada ciddi bir mağduriyet¸ zalimce bir anlayış ve uygulama vardı. Bunun üzerine Sa’d’ın hanımı Rasûlullah (s.a.v.)’a gelip şöyle demişti: “Ya Rasûlallah! Şunlar Uhud harbinde şehid düşen Sa’d’ın iki kızıdır. Babalarından kalan malın tamamını amcaları aldı. Malları olmadan da kimse bunlarla evlenmez”. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.v) da ona; “Dön bakalım. Umarım ki¸ bu mes’ele hakkında Allah (c.c) hüküm verecektir.” buyurdu. Bu hanım sahâbînin feryadı da ulaşması gereken makama ulaşmış¸ asırların hukuksuzluğuna son verecek mîras hükmünü bildiren âyetler[46]  nâzil olmuştu. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.v) o iki kızın amcalarına haber salarak; “Malın üçte ikisini o iki kıza¸ sekizde birini annelerine ver. Kalanı da senin olsun.” buyurdu ve bu İslâm tarihinde taksim edilen ilk mîras oldu.[47]

Hz. Ömer bir Cuma Hutbesi’nde: “Bir eş yerine başka bir eş almak isterseniz, birincisine bir yük altın vermiş olsanız bile, ondan bir şey almayın…”[48]  ayetini okumuş ve kadınlara verilen bu mehrin âzamî miktarını tesbit etmek niyetiyle “Kadınlara mehir verirken aşırı gitmeyin…” deyince, cemaatten bir kadın atılarak: “Ey Ömer, senin buna hakkın yok. Zirâ âyet-i kerime’de Cenâb-ı Hakk: “Birisine bir yük altın da vermiş olsanız bile ondan bir şey almayın…” buyurmuştur” der. Hz. Ömer kadına hak verir ve kararından rücû eder.[49] Bu hadise de asr-ı saadet’te kadınların Kur’an ve yorumuna ne kadar hâkim olduklarını ve cesaretlerini gösteriyor.[50]

Yukarıdaki olaylarda, cahiliye döneminde hiç söz hakkı olmayan kadınların, Peygamberimiz döneminde nasıl özgüvene kavuştuklarını, haklarını aradıklarını ve dini konulardaki birikimlerini görmekteyiz. Peygamberimizin Berire, Havle ve Sa’d b. Rebi’nin hanımının kararlarını kabul etmesi, müdahale etmemesi ve itirazlarını dinlemesi, vahiy gelmesine kadar beklemesi, kadınların hak mücadelesini desteklediğini, onların haksızlığa uğramalarını kabul etmediğini göstermektedir. Bunca zamana rağmen günümüzde hala Müslüman kadınlar böyle bir özgürlük, mücadele ve özgüvenden yoksundurlar. Kadınlar Peygamberimiz ve eşlerinden dini bilgileri öğrenmek için adeta yarışıyorlar, kafalarına takılan her konuyu hiç çekinmeden Peygamberimize ve eşlerine (özellikle Aişe) sorarlardı.[51]  Bir defasında kadınlardan birisi adet halinden nasıl temizleneceğini Peygamberimize sormuş, iyice anlayabilmek için bacaklarını açarak şöyle mi? diye göstererek sorunca, Peygamberimiz utanmış ve başını çevirerek, öyle diye cevap vermişti.[52]  Hz. Aişe bu durumu : “Ensar kadınları ne kadar akıllıdır! Utanmaları (hayâları) dini öğrenmelerine engel olmadı” diyerek övmüştür.[53]   Ensar’dan Ümm-ü Kesir bint Zeyd isimli kadın, kız kardeşi ile birlikte Hz. Peygamberin yanına varıp kendisine: “Kız kardeşim sana bir şey sormak istiyor, fakat utanıyor deyince Peygamberimiz: Soracağın şeyleri sor, çünkü ilim talebi farzdır” diye cevap vermiş ve kadın sorusunu sormuştu.[54] Kadınların o dönemde öğrenme ve eğitim konusunda nasıl özgür bir ortamda olduklarını, istedikleri her konuyu Peygamberimize rahatça sorabildiklerini ve bu davranışlarının normal karşılandığını görüyoruz.

   Sonuç

          Toplumun eğitiminde en önemli husus kadınların eğitilmesidir. İslam gelmeden önce bir mal gibi alınıp satılan, hiçbir hakkı bulunmayan kadınlar; Peygamberimizin risaletiyle birlikte bütün haklarının yanında, eğitim-öğretim hakkını da elde etmişlerdir. Bu haktan her ortamda ve fırsatta yararlanan kadınlar, yeni neslin yetişmesinde, Kur’an’ın ve diğer bilgilerin öğretilmesinde önemli roller üstlenmişlerdir. O dönemde kadınların eğitimi sadece bilgi öğrenip bunu başkalarına aktarmak şeklinde gerçekleşmemiş, kişilik ve karakter eğitimine önem verilmiştir. Peygamberimiz, kadınların eğitimi için her imkânı tanımış, teşvik etmiş ve erkeklerden ayırmamıştır. Kadınların özgüvenli ve donanımlı olmaları, bilgi öğrenmek için zaman, mekân farkı gözetmeden mücadele etmeleri, Peygamberimizi son derece sevindiren bir husustur. Başta eşleri olmak üzere, birçok kadın sadece eğitimci yönleriyle değil, dini konularda belirleyici ve yönlendirici olmalarıyla, haklarında vahiy gelmesiyle dikkat çekmişlerdir. Kadınların o dönemdeki bu özgürlükleri, ilim öğrenme ve öğretme faaliyetleri, maalesef yanlış dini anlayışlar yüzünden zamanla kısıtlanmış ve dışlanmıştır.[55]

Kadınlara sadece dinin yasaklarını ve sınırlamalarını öğretmek haksızlıktır. Kur’an ve Peygamberimizin onlara tanıdığı hakları, özgürlükleri ve ilim öğrenme-öğretme konusundaki örnek uygulamaları da dikkate alıp hayata geçirmeliyiz. Bunu gerçekleştirdiğimizde devam eden tartışma konuları ortadan kalkacak, çocuklarımızın din eğitimi daha sağlıklı olacaktır. Bugün, asr-ı saadette kadınlarca rahatça tartışılan, konuşulan ve uygulanan birçok husus çözülememiş problemler olarak karşımızda durmaktadır. Eğer kadınların eğitimi, öğretimi konusunda mesafe almak istiyorsak, her gün onlarcasının haksızlık ve zulme uğramasını önlemek istiyorsak, Peygamberimiz dönemindeki kadın haklarını, özgürlükleri, onlara verilen değeri yeniden keşfetmeliyiz. Bu keşfi yaptıktan sonra günümüze gelip işe başlamalı,  kadınları sadece anne olarak değil, ilk ve en önemli eğiticiler, toplumun geleceğini şekillendiren kişiler olarak önemsemeliyiz.

 

KAYNAKÇA:

-ACLUNİ, İsmail b. Muhammed, Keşfu-l Hafa, Beyrut 1988.

-AHMAD, Hurşid, “İslam Eğitiminin Temelleri”,  Ter: Cemal Tosun, Din Öğretimi Dergisi, S.39, s.25-41, Ankara 1993.

-BAŞER, Serpil, Kur’an’ın İlk Kadın Yorumcuları, İz Yayıncılık, İstanbul 2011.

-BERKİ, A. Himmet-KESKİOĞLU, Osman, Hz. Muhammed ve Hayatı, DİB Yayınları, Ankara 2010.

-BUHARİ, Sahih I-VIII, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.

-ÇELEBİ, Ahmed, İslam’da Eğitim-Öğretim Tarihi, Damla Yayınevi, İstanbul 1976.

-ÇETİN, Abdurrahman, Örneklerle Peygamberimiz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006.

-DAĞ, Mehmet-ÖYMEN, H.Raşit, İslam Eğitim Tarihi, MEB Yayınları, Ankara 1974.

-DOĞRUL, Ö. Rıza, Asr-ı Saadet I-V, Eser Neşriyat, İstanbul 1978.

-EBU DAVUD, Sünen I-V,Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.

-FAYDA, Mustafa, “Aişe” Maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi, C.II, İstanbul 1989.

-HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Peygamberi I-II, Çev: Salih Tuğ, İrfan Yayınevi, İstanbul 1980.

-HATİPOĞLU, Mehmet, “İslam’da Kadın Eğitiminin Doğuşu”, Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri, Ankara İlahiyat Vakfı Yayınları, Ankara 1981, s.90-95.

-HATİPOĞLU, Mehmet, Müslüman Kültürü Üzerine, Kitabiyat Yayınları, Ankara 2004.

-HATİPOĞLU, Mehmet, “İslam’ın Kadına Bakışı”, İslami Araştırmalar Dergisi, C.5, Ankara 1991.

-İBN-İ HANBEL, Müsned I-VI, Çağrı Yayınları, İstanbul 1982.

-İBN-İ MACE, Sünen I-II, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.

-İBN-i SA’D, Ebu Abdillah Muhammed, etTabakatü-l Kübra I-VIII, Beyrut 1985.

Kadın ve Aile Yazıları, DİB Yayınları, Ankara 2012.

-KAHRAMAN, Abdullah, “İki Kadın İki Hüküm”, Somuncubaba Dergisi, S.121, s.26-28, Darende 2010.

-MÜSLİM, Sahih I-III, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.

-OKİÇ, M.Tayyip, İslamiyet’te Kadın Öğretimi, DİB Yayınları, Ankara 1979.

-ÖZBEK, Abdullah, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed, Selam Yayınevi, Konya 1995.

-SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, DİB Yayınları, Ankara 2011.

-SAVAŞ, Rıza, “Asr-ı Saadet’te Kadın ve Aile Hayatı”, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Ed: Vecdi Akyüz, Beyan Yayınları, İstanbul 1994, s.239-379.

-TİRMİZİ, Sünen I-IV, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.

-TUKSAL, Hidayet Şefkatli, Kadın Karşıtı Söylemin İslam geleneğindeki İzdüşümleri, Kitabiyat Yayınları, Ankara 2000.

-YILMAZ, Hüseyin, Camilerin Eğitim Fonksiyonu, Dem Yayınları, İstanbul 2005.

-ZERKEŞİ, Hz.Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, Yay: Bünyamin Erul, Kitabiyat Yayınları, Ankara 2000.

 


[1] Al-i İmran 3/164; Cuma 62/2; Bakara 2/129,151.

[2] Nahl 16/58,59.

[3] Mehmet Hatipoğlu, “İslam’da Kadın Eğitiminin Doğuşu”, Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri, Ankara

İlahiyat Vakfı Yayınları, Ankara 1981, s.90-95.

[4] Hâkim, El Müstedrek IV/71.

[5] Bkz: Nisa Suresi, Ahzab 33/35.

[6] Bakara 2/187.

[7] Abdullah Özbek, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed, Selam Yayınevi, Konya 1995, s.21-27.

[8] Mehmet Dağ- H.Raşit Öymen, İslam Eğitim Tarihi, MEB Yayınları, Ankara 1974, s.63,64.

[9]İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, DİB Yayınları, Ankara 2011, s.320,321; Özbek, a.g.e, s.119-226.

[10] Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, İrfan Yayınevi, İstanbul 1980, C.I,s.181.

[11] İbn-i Sa’d, Tabakat, VIII/155-157.

[12] A.İbn-i Hanbel, Müsned, Fedail I/279,280.

[13] İbn-i Mace, Sünen, I/81; Sarıçam, a.g.e, s.346.

[14] Buhari, Sahih, Fedail/6.

[15] İbn-i Sa’d, Tabakat, VIII/442.

[16] Buhari, Sahih, İlim/32.

[17] Buhari, Sahih, ilim/36, İman/35,50.

[18] Ebu Davud, Sünen, Salat/571.

[19] Ahmed İbn-i Hanbel, Müsned, IV/357.

[20] Müslim, Sahih, Salat/30.

[21] İbn-i Sa’d, Tabakat, VIII/319,320.

[22] Mehmet Hatipoğlu, a.g.m, s.91.

[23] Sarıçam, a.g.e, s.287.

[24] İbrahim 14/28.

[25] Buhari, Sahih, Fedailü-s Sahabe/30; Müslim, Sahih, Fedail I/8; Ahmed İbn-i Hanbel, Müsned, VI/218.

[26] Hatipoğlu, a.g.m, s.92,93; Mehmet Hatipoğlu, Müslüman Kültürü Üzerine, Kitabiyat yayınları, Ankara 2004, s.52.

[27] Rıza Savaş, “Asr-ı Saadet’te Kadın ve Aile Hayatı”, Bütün Yonleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Ed: Vecdi Akyüz, Beyan Yayınları, İstanbul 1994, s. 282.

[28] Acluni, Keşfu-l Hafa, I/374.

[29] Tirmizi, Sünen, Zühd/64.

[30] Ömer Rıza Doğrul, Asr-ı Saadet, Eser Neşriyat, İstanbul 1978, C.III, s. 377; Mustafa Fayda, “Aişe” maddesi, TDVDİA, C.II, s.201-205.

[31] Ahmed İbn-i Hanbel, Müsned, VI/217; Zerkeşi, Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, Yay: Bünyamin Erul, Kitabiyat Yayınları, Ankara 2000, s.121.

[32] İbn-i Sa’d, Tabakat, VIII/484; Doğrul, a.g.e, III/338.

[33] Buhari, Sahih, Meğazi/69.

[34] Savaş, a.g.m, s.276.

[35] A.Himmet Berki- Osman Keskioğlu, Hz. Muhammed ve Hayatı, DİB Yayınları, Ankara 2010, s.221.

[36] İbn-i Sa’d, Tabakat, VIII/467,469,482.

[37] Müslim, Sahih, Birr/149.

[38] Buhari, Sahih, ilim/31; Hatipoğlu, a.g.e, s.51.

[39] Savaş, a.g.m, s.279,280.

[40] Buhari, Sahih, Zekat/49; Abdurrahman Çetin, Örneklerle Peygamberimiz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006, s.344.

[41] Hatipoğlu, a.g.m, s.92; Hatipoğlu, a.g.e, s.52.

[42] Ebu Davud, Sünen, Talak/19.

[43] Hurşid Ahmad, “İslam Eğitiminin Temelleri”, Ter: Cemal Tosun, Din Öğretimi Dergisi, S.39, s.35.

[44] Mücadele 58/1.

[45] Ahmed ibn-i Hanbel, Müsned, VI/411; Abdullah Kahraman, “İki Kadın İki Hüküm”, Somuncu Baba Dergisi, S.121, s. 26-28.

[46] Nisa 4/11,12.

[47] Tirmizi, Sünen, Feraiz/3.

[48] Nisa 4/20.

[49] Hüseyin Yılmaz, Camilerin Eğitim Fonksiyonu, Dem Yayınları, İstanbul 2005, s.85.

[50] Bkz: Serpil Başer, Kur’an’ın İlk Kadın Yorumcuları, İz Yayıncılık, İstanbul 2011; Zerkeşi, a.g.e.; Hidayet Şefkatli Tuksal, Kadın Karşıtı Söylemin İslam geleneğindeki İzdüşümleri, Kitabiyat Yayınları, Ankara 2000.

[51] Özbek, a.g.e, s.24.

[52] Müslim, Sahih, Hayz/31-33.

[53] Müslim, Sahih, Birr/46; İbn-i Mace, Sünen, Taharet/124.

[54] Savaş, a.g.e, s.276,277.

[55] Hatipoğlu, a.g.m, s.93,94; Hatipoğlu, a.g.e, s.53,54.

Teorik ve Pratik Açıdan Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programına Bir Bakış

 Özet:

          Programında yapılan yeni düzenlemeler ve bu doğrultuda yapılan uygulamalar yaygın din eğitimi kurumlarından biri olan Yaz Kur’an Kurslarını daha da önemli hale getirmiştir. Yeni programın içeriğinin ve uygulama safhasında karşılaşılan problemlerin bilinmesi, bunlara dair geri bildirimler yaz kurslarını daha da başarılı hale getirecektir. Makalemizde programla ilgili ayrıntılı bir incelemenin yanında uygulama safhasında ortaya çıkan problemlerin tespiti ile bazı öneriler getirmeyi amaçladık.

Anahtar Kelimeler: Yaz Kursları, Yeni Öğretim Programı, Uygulama, Problemler.

A Look to Summer Quranic Courses Education Program by Teoritical and     Practical.

 

Abstract: New arrangements were maken in new Quran Courses program. It is beneficial to know new program’s content,application area and the problems which are coming up. Our writing will donate to summer Qoran Courses as a feedback.

         

Key Words: Summer Quranic Courses, New Education Program, Applications,      Problems.

         

          Giriş

 

Kur’an Kursları verdikleri eğitim açısından hiçbir yaygın ve örgün eğitim kurumunun alternatifi değildir. Örgün din eğitiminde zaman zaman sıkıntılar yaşanmasına rağmen,[1] yaygın din eğitiminin önemli kurumlarından biri olan Kur’an Kurslarındaki eğitim hiç kesintiye uğramadan günümüze kadar devam etmiştir.[2] Yıllardır süregelen ve daha ziyade Kur’an okuma ve namaz sûreleri ezberleme temeline dayalı bir sistemin uygulandığı, her yıl yeniden başlama, öğrencilerin seviyelerinin dikkate alınmaması, öğrencilerin ihtiyaç ve beklentisine göre ders müfredatlarının ve çeşitlerinin değiştirilmeyişi, bu derslere ait özel öğretim metotlarının geliştirilemeyişi,[3] zaman kaybı ve istenilen sonuçlara ulaşılamaması gibi sıkıntıların yaşandığı Kur’an Kursları ile ilgili yeni düzenlemeler yapma ihtiyacı hâsıl olmuştur. Bunun ilk adımı da Yaz Kur’an Kurslarında atılmıştır. Toplumsal değişme ve gelişme, insanla ilgili bilimlerin her gün yeni bilgi ve tespitler ortaya koymaları, herhangi bir eğitim programının içermesi gereken cevapların da sürekli yenilenmesini gerekli kılmaktadır. Öte yandan öğrenme ile ilgili yeni teoriler ve bilgiler ortaya konulmuş,[4] kurslara devam eden öğrenci profili değişmiş, eğitim bilimleri ve ilahiyat bilimleri alanında yeni yaklaşım ve ilkeler sunulmuştur.[5]

Diyanet İşleri Başkanlığı son yıllarda konu ile ilgili ciddi çalışmalara başlamış, akademisyenler, Kur’an Kursu Öğreticileri ve uzmanlardan oluşan komisyonlar kurarak bilimsel temele dayalı yeni programlar hazırlatmıştır. Son üç yıldır uygulanan ve “kur sistemi” esasına dayalı bu programın öğretici ve öğrenci açısından nasıl karşılandığı, nasıl uygulandığı, karşılaşılan problemlerin neler olduğu, amaçların gerçekleşip-gerçekleşmediği, ihtiyaçlara cevap verip vermediğinin tespiti bundan sonra konu ile ilgili yapılacak çalışmalar açısından önem arz etmektedir.

Yeni uygulama ile Kur’an Kursları daha verimli ve başarılı hale gelmiştir. Her ne kadar yeni sisteme uyumda ve uygulamada problemler yaşansa da, kur sistemine göre oluşturulan ve öğrenen merkezli çerçeve esnek program temeline dayalı yeni uygulama, görevlilerin tecrübelerinin artması, hizmet içi eğitim seminerleri ve geri bildirimlerle çok daha iyi hale gelecektir.[6] Türkiye de 2007 yılı itibarıyla yaz kurslarına devam eden öğrenci sayısı resmi kayıtlara göre 1,567,025 tir.[7] Bu önemli bir rakamdır. Yapılan alan araştırmalarına göre[8]  yaz kurslarının okullarda okutulan DKAB dersi ile sıkı bir ilişkisi vardır ve bu dersteki başarıyı olumlu yönde etkilemektedir. Okuldaki DKAB dersinde teorisi öğrenilen konuların uygulaması niteliğindeki bu kursların aile-okul-cami etkileşimine de büyük katkısı vardır. Çünkü bu kurslara gelen öğrenciler aynı zamanda okullardaki örgün eğitime devam eden öğrencilerdir.

Yeni Programa Teorik Açıdan Bakış

 

Bilim, teknoloji ve iletişimdeki hızlı değişim, eğitim ortamlarının ve öğretici rollerinin değişmesi, öğrenci profilinin değişmesi, günümüz insanının ilgi ve ihtiyaçlarının değişmesi, hayat boyu öğrenme ve öğrenmeyi öğrenme gibi evrensel yaklaşımlar yaygın din eğitiminde de değişikliği mecburi hale getirmiştir.[9] Öte yandan eğitim bilimi ve program geliştirme alanındaki yeni ilkeler ve yaklaşımlar ile ilahiyat bilimlerinin ortaya koyduğu veriler böyle bir değişimi gerekli kılmıştır.

Din anlayışının oluşumunda Kur’an ve Sünneti merkeze alan, bunları anlama, yorumlama ve uygulama geleneğini kültürel mirası da göz önünde bulundurarak devam ettiren, sorgulayan ve güncelleştirebilen fertler yetiştirme anlayışı ile bu çalışmalar yürütülmektedir.[10] Diyanet bu bilimsel gerçeklere istinaden son yıllarda iki ciddi projeyi uygulamaya koymuştur: Birincisi, yaygın din eğitiminin geliştirilmesi, ikincisi de bu eğitimi veren personelin kalitesinin yükseltilmesidir. Bu çerçevede Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programının geliştirilmesi, ders materyallerinin hazırlanması, kurs binalarının iyileştirilmesi, öğreticiler için hizmet içi eğitim kurslarının düzenlenmesi ve yaygınlaştırılması bu iki projenin konu başlıkları olarak sıralanabilir.[11]

Bilimsel program geliştirme ilkeleri doğrultusunda hazırlanan yeni Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programı; öğretmeni değil, öğrenci ve problemlerini önemseyen,  öğrencilerin gelişimlerini bir bütün olarak dikkate alan, öğrenen merkezli teknik ve yöntemleri kullanmayı amaçlayan, milli eğitimin temel hedeflerinin yanı sıra, araştıran, sorgulayan, anlayan, yorumlayan, çevresi ile uyumlu, işbirliğine açık, milli ve manevi değerlere önem veren öğrenciler yetiştirmeyi amaçlayan bir programdır. Değerlendirme açısından ise yeni program, sadece ürünü değil, süreci ön plana çıkaran; bireysel farklılıklara göre ölçme ve değerlendirmeyi mümkün kılan ve çerçeve-esnek öğretim programı anlayışı ile hazırlanmıştır.[12]

Yeniden yapılandırılan programın iki önemli temele dayalı olarak hazırlandığını görüyoruz: 1.Çerçeve-esnek program anlayışı. 2.Öğrenci merkezli yaklaşım. Bireysel özellik ve farklılıkların dikkate alınarak öğrencilerin yetenek ve bilgi birikimlerine göre gruplandırılmalarına imkân sağlayan “kur sistemi” ne göre yapılandırılan program, her biri üç hafta süreli üç kur şeklinde düzenlenmiştir. Programda konu, hedef ve öğrenci üçlüsü birlikte değerlendirilerek, Kur’an-ı Kerim, İbadet, Siyer, İtikat ve Ahlak’tan oluşan beş öğrenme alanını içeren konular üç kur’a yayılmıştır. Kur sisteminde öğrencilerin öğrenme alanlarındaki seviyelerine göre farklı kur’lara aynı anda devam etmeleri mümkündür. Yani birinci kur’daki öğrenci başarılı ve belli seviyede ise, bulunduğu kur’un konularının yanında, ikinci kur’un itikat konularını da kendi kur’una devam ederken alabilir.

Programın önemli özelliklerinden birisi de, çerçeve-esnek program anlayışı gereği, öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçlarına göre öğreticilerin eğitimin içeriğini belirlemede ve gerekli konuları ilave edip, öne veya sona almada yetkili olmalarıdır. Üçüncü kur’un bitirilmesi ile öğrenme sona ermez. Öğreticinin belirleyeceği konularda öğrencinin eğitimi devam edebilecektir.[13]  Yaz Kur’an Kurslarında uygulanan “kur sistemi” başarılı olduğu takdirde önümüzdeki yıllarda diğer kurslarda da uygulanacaktır.[14]

Kişinin yaşadığı hayatı anlaması, anlamlandırması ve devam eden hayata katılımı değerler sistemini benimsemesine ve bu alandaki kültür ve bilgi birikimine bağlıdır. Diğer taraftan kişinin kendi milli kültürünü ve evrensel kültürü tanıması, bunlara katkıda bulunabilmesi ve bir senteze ulaşabilmesi de mensup olduğu değerler sistemini iyi bilmesi ile mümkündür. Bir taraftan çocuklara dinin inceliklerini öğretir ve gereklerini yerine getirmelerini onlardan isterken, diğer taraftan da sınıf gibi, yaşanan hayattan farklı bir ortamda, eğlenerek öğrenmelerini sağlamak ve günlük hayat ile dini ilişkilendirmek zorundayız.[15] Yeni program bunları gerçekleştirmek amacıyla hazırlanmıştır.

Yeni Yaz Kur’an Kursu Öğretim Programı bilgi, yorum yapabilme ve uygulamayı amaçlayan bir programdır. Bu program örgün din eğitimindeki hedeflere paralel olarak; çocukların kendini gerçekleştirme, toplumsal hayatın dini boyutuna uyum sağlama, dinin evrensel boyutunu kavrayabilme, dini aslına uygun öğrenme, kültürün dini boyutunu benimseyerek onu ilerletecek güce sahip olma, ahlaki alanda dinin katkılarından faydalanabilme[16]  gibi yetenekler kazanmalarını öngörmektedir.

Ülkemizde din eğitimi bugüne kadar bilgi aktarmakla sınırlı kalmıştır diyebiliriz. Hedef bilgi aktarmak olarak konulunca, ezber ön plana çıkmış ve ezberlerin toplamı dersin başarısı olarak kabul edilmiştir. Bu süreçte çocuğun anlamadığı ve dini gelişimine zarar verebilecek bilgilerin de aktarılmış olma ihtimali vardır. Öyleyse din eğitimi sadece bilgi aktaran bir süreç değil, imanın gerçekleşmesine, dinin anlaşılmasına, davranış kazanmaya, yaşamda karşılaşılacak dini problemleri çözmeye yardım edecek bir süreç olmalıdır.[17]

Yaz Kur’an Kursları Programı, öğrencilerin temel becerilerini desteklemeyi amaçlamaktadır. Mesleği ne olursa olsun, hayatın her safhasında tüm insanlar için gerekli olan bu anahtar becerileri şu şekilde özetlemek mümkündür: Ahlâklı olma, hoşgörülü olma, çevre bilinci, değerlere önem verme, etkileşim ve iletişim kurma, katılım ve işbirliği, araştırma ve karar verme, duygu yönetimi, amaç belirleme, kendini tanıma ve ifade etme, zamanı ve mekânı doğru algılama, öğrenme ve kendini geliştirme, sorumlu davranma ve sorun çözme.[18]

Yaz Kur’an Kursları Programı, ahlak eksenli dini bir yaşantının temelini teşkil eden değerleri öğrencilere kazandırmayı da amaçlamaktadır. Bu ayrı bir ders olarak değil, öğrenme alanlarındaki tüm üniteler içinde saklıdır. Öğrencilere kazandırılması beklenen değerleri  şöyle sıralayabiliriz: Sevgi, saygı, doğruluk, dürüstlük, fedakârlık, hoşgörü, cömertlik, çalışkanlık, kardeşlik, temizlik, sorumluluk, sözünde durma, samimiyet, misafirperverlik, özverili olmak, paylaşımcılık, iyilik, aileye önem verme, adil olma, dayanışma, diğergamlık, yardımseverlik, vatanseverlik ve özgürlük.[19]

Öğreticiler için hazırlanan Kılavuz Kitap ve Öğretici Kitabı[20] kurslarla ilgili genel bilgi, amaçlar, öğrenme alanları, öğretici niteliklerinin yanında öğrenme-öğretme ilkelerinden ve yöntemlerinden de ayrıntılı olarak bahsetmektedir.[21] Hangi öğrenme alanında hangi konu için hangi yöntemler kullanılabileceğine dair örnekler verilmiş, alanlar arası ilişkiler, örnek ders işleme ve etkinlikler belirtilmiş, ders planları verilmiştir.[22] Öyle ki bazı öğrenme alanlarındaki konular işlenirken kullanılacak kavram ve terimlerin özenle seçilmesi, gaybi ve tarihi olaylar anlatılırken öğrencilerin anlayabileceği kelimelerin kullanılması ve öğrenci seviyesine inilmesi istenmektedir.[23]

Yeni Yaz Kur’an Kursları Programın temel unsurlarından biri olan kur sisteminden de kısaca bahsetmek faydalı olacaktır. Bugüne kadar Yaz Kur’an Kurslarında gereksiz tekrar, her yıl sıfırdan başlama, zaman kaybı, kursu yarıda bırakma gibi sebeplerden dolayı bilgiler ancak kısmen öğreniliyor, yarım kalan bilgilerin tamamlanması, yeteneklerine göre öğrencilerin ayrılması mümkün olmuyordu. Kur sisteminde ise isteyen öğrenci, istediği bilgiyi, istediği zaman diliminde alabilecek, hatta öğrencinin ailesi tatil ve izin programını buna göre ayarlayabilecektir. Burada önemli olan kursların başlamasından önce kur ve bu kurlara ait konuların ilan edilmesi ve öğrencilerin ailelerinin bilgilendirilmesidir.

Yaz Kurslarının açıldığı dönemler genelde izin ve tatil dönemleridir. Eğer kur sistemi iyi anlatılabilirse aile tatil planını buna göre yapabilir veya 1.kur’u kendi mahallesinde alan bir çocuk, 2.kur’u izine ya da tatile gittiği yerde alabilecektir. Dönüşte 3.kur’u da yine mahallesinde alma imkânı vardır. Böylelikle bütünün cüzleri tamamlanmış, isteğe bağlı K.Kerim’i ve Dini Bilgileri öğrenme talepleri de karşılanmış olur.[24]

Kur sisteminin en büyük avantajlarından birisi, öğrencilerin seviyelerine ve kabiliyetlerine göre gruplandırılmasına imkân sağlanmasıdır. Öğretici kursa müracaat eden öğrenciyi dinledikten veya gözlemledikten sonra hangi kur’a gideceğine karar verme yetkisine sahiptir. Bir kur’a başlayan öğrenci, yine öğreticinin yönlendirmesi ve takibi ile farklı öğrenme alanlarında farklı kur’lara devam edebilir. Mesela Kur’an-ı Kerim dersinde 2.kur’da olan bir öğrenci, siyer dersinde 1.kur’da olabilir. Bir kursta aynı anda ihtiyaca göre üç kur birden devam edebileceği gibi, iki veya bir kur da devam edebilir. Ders ve konular işlenirken öğretici takdim-tehir yapabilir veya yeni konular ilave edip bazılarını da ihtiyaca göre çıkarabilir. Çerçeve esnek programın öğreticiye tanıdığı hareket alanını bölgesel ihtiyaçlara ve öğrencilerin seviyesine göre kullanabilir. Bütün mesele öğreticilerin yeni programı ve kur sistemini iyi anlamaları, öğrencilere anlatmaları ve uygulamalarıdır. Yaz Kurslarında uygulanan yeni sistem başarılı olduğu takdirde sürekli öğretim yapan Kur’an Kurslarında da uygulanacaktır.[25]

Aslında kur sistemi ucu açık bir öğrenme sürecidir. Üçüncü kur’u bitirmekle öğrencinin Yaz Kur’an Kursu ile ilişki kesilmiş olmaz. Öğrenilecek ya da güçlendirilmesi gereken konular mutlaka vardır. Bu tamamen öğretici ve öğrencinin diyaloguna bağlıdır.

Yaz Kur’an Kursları ile ilgili yeni programdaki temel yaklaşım ise şöyledir;

*  Bugüne kadar Kur’an ve Dini Bilgiler öğretimini mutad tarzda yürütmekte olan bu kurslar, ortaya çıkan değişmeler ve ihtiyaçlar çerçevesinde öğrenenlerin bilgi ve becerilerine göre ayrıştırılmalarını esas alan  “Kur Sistemi” ne göre yapılandırılmıştır. Program üç kur halinde düzenlenir ve yürütülür. Her kur üç haftalık bir eğitimden oluşmaktadır.

* Bu kurslarda gerçekleştirilecek eğitim, “Kur’an’ı yüzünden okuma becerisini kazandırma” ile “Temel İslam Bilgileri”ni kapsamaktadır

* Yaz Kur’an Kursları’nın “Temel İslam Bilgileri Eğitimi” verilen yaygın din eğitimi kurumları olduğu göz önünde bulundurularak öğretim programında hedef-öğrenen-konu üçlüsünü birlikte değerlendiren bir eğitim anlayışı esas alınmıştır.

* Eğitim Programının öğrenme alanları, Kur’an, İtikat, İbadet, Ahlak ve Siyer’i kapsamaktadır.

* Eğitim Programı, yapılandırmacı program anlayışına dayalı olarak hazırlanmıştır. Bu çerçevede öğreticiler, öğrenenlerin ilgi ve ihtiyaçları çerçevesinde muhtevanın sınırlarını belirleyebilecekler ve gerekli gördükleri konuları öğretime dâhil edebilecekleri gibi, öncelikle işlenmesi gereken konuları öne alabilecek veya ileriki haftalara aktarabileceklerdir.[26]

Haftada 5 gün ve günde 3 saat olarak yürütülen Yaz Kur’an Kurslarında Kur’an-ı Kerim, İtikat, İbadet, Siyer ve Ahlak dersleri okutulmaktadır. Bu derslerin saat olarak dağılımı  şöyledir:

Pazartesi:   2 saat K.Kerim, 1 saat ibadet

Salı:           2 saat K.Kerim, 1 saat itikat

Çarşamba: 2 saat K.Kerim, 1 saat Ahlak

Perşembe:  2 saat K.Kerim, 1 saat Siyer

Cuma:        2 saat K.Kerim, 1 saat İbadet

Yaz Kur’an Kurslarının genel amaçları  şunlardır:

1-Öğrencilerin hayatlarını anlamlandırma süreçlerinde karşılaştıkları sorunların çözümünde kendilerine destek sağlayacak bilgi, duygu ve hareket ve ruh çerçevesindeki davranışları kazanmalarına yardımcı olmak.

2-Kazanımlar ve etkinlikler yoluyla öğrencilerin dini öğrenme, anlama ve yaşama davranışlarını geliştirmelerine destek olmak.

3-Din eğitimi çevresinin önemli bileşenlerinden olan “cami” ile yetişmekte olan neslin ilişkisine katkı sağlamak.

4-Öğrencilerin dinî ve ahlâkî değerlere önem vermelerine ve bu değerlerle ilgili duygu ve düşüncelerini güçlendirmelerine, sonuçta erdemli kişilikler oluşturabilmelerine rehberlik etmek.

5-Öğrencilerde birlik ve beraberliği perçinleyen sevgi, saygı, kardeşlik ve dostluk bağlarını güçlendirmek.

6-Öğrencilere bir arada yaşama ve sorumluluk bilincini geliştiren bir perspektif kazandırmak.

7-Öğrencilerin sağlıklı dini bilgiler edinmelerine ortam hazırlamak.

8-Öğrencilerin evrensel değerlere, kendi dinî bilgi, bilinçleriyle katılımlarını desteklemek. [27]

Dinin toplumsal yaşam üzerindeki etkisinde ve halk eğitiminde önemli rolleri bulunan camilere[28]  ve normal kur’an kurslarına daha ziyade yetişkinler, yaz kur’an kurslarına ise 12–15 yaş grubuna dâhil çocuklar gitmektedirler. 2006 yılı istatistiklerine göre Yaz Kur’an Kurslarına 694.775 kız, 712.243 erkek olmak üzere toplam 1.407.018 öğrenci katılmıştır.[29] 2007 yılında bu rakam 1.567.025’e çıkmıştır. Bu öğrencilerin yaşları dikkate alındığında ergenlik döneminde bulunan, zihinsel öğrenme çağından bilinçli öğrenme çağına geçiş sürecindeki, diğer bir ifade ile somut işlem sürecinden soyut işlem sürecine[30] geçiş dönemindeki gençler olduğu görülür. Eleştirel düşünce, özgürlük, varlık üzerinde düşünme, hayata anlam verme özelliklerinin ağır bastığı bu dönemdeki din eğitimi çok önemlidir ve ilerleyen yıllardaki davranışları etkilemektedir.[31] Program geliştirmeyi hedef, içerik, öğrenme-öğretme süreci ve değerlendirme ögeleri arasındaki dinamik ilişkiler bütünü[32] olarak ele aldığımızda öğrenenlerin ihtiyaç ve özelliklerinin bilinmesi programın merkezinde yer almaktadır.

Öğrenciye görelik, eğitimin ve din eğitiminin her unsur ve aşamasında aranılan bir ilkedir. Özellikle program geliştirme aşamasında önem arz eden bu ilkeyi, öğrenci gelişirken ona yapılacak her türlü etkinin, öğrencinin o anda içinde bulunduğu gelişim düzeyine uygun olması şeklinde açıklayabiliriz. Öğrencilerin olgunlaşma ve hazır bulunuşluk düzeyi ile ihtiyaçlarının bilinmesinin program geliştirme çalışmalarında göz önüne alınması gerekmektedir. Öğrencilerin yaşadıklarının ve yaşamaları muhtemel olanların programa alınması, hayatında bir anlam taşımayan unsurların çıkarılması öğretim programının başarısını etkileyen önemli faktörlerdir.[33] Yaz Kur’an Kursu Öğretim Programlarının bu hususlar dikkate alınarak öğrenen merkezli bir program olduğu görülmektedir.

 

           Yeni Programa Pratik Açıdan Bakış ve Uygulamadaki Aksaklıklar

Yaz Kur’an Kurslarını diğer kurslardan ve örgün eğitimden ayıran en önemli özellik, isteğe bağlı oluşu, çoğu camilerde açılması ve ağırlıklı olarak ilköğretim çağındaki öğrencilerin bu kurslara devam etmesidir. Öyle ki, Yaz Kur’an Kurslarına devam eden çocukların çoğunluğunun hayatı boyunca alacağı dini bilgi bu kursta öğrendiklerinden ibaret olabilir. Avrupa Birliği’ne giriş sürecinde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin isteğe bağlı olacağı ihtimalini de göz önünde bulundurulursa, söz konusu kursların önemi daha iyi ortaya çıkar. Diğer bir ifade ile gelecekte toplumu oluşturacak olan bireyler, bütün dini yaşantılarını bu kurslarda aldıkları bilgiler üzerine bina edeceklerdir. Böylesine önemli bir kurumun öğreticisi ile mekânı ile programı ile çağdaş eğitimin bütün imkân ve şartlarından uzak kalması düşünülemez.

Yaz Kur’an Kurslarında 2005 yılından itibaren öğreticilik yapanlara ek ders ücreti ödenmesi[34] hem öğrenci sayısını arttırmış, hem de öğreticiler bu işe daha bir ciddiyetle sarılmışlardır. Velilerin ve öğrencilerin bu kurslara olan ilgisine paralel bilgi ve altyapıya sahip olduğumuzda başarının artacağı muhakkaktır. Yaz Kur’an Kurslarında uygulamaya konulan “Kur Sistemi” zaman kaybını ve her yıl yeniden başlamayı, gereksiz tekrarları önlemenin yanında, yeteneklerine göre öğrencileri gruplandırmaya ve her öğrencinin istediği bilgiyi almasına da imkân sağlamıştır. Öğrencinin hangi kur’dan başlayacağına öğretici karar vermektedir. Hedef-öğrenen ve konu üçlüsünü birlikte ele alan yeni program, genel bir hedef belirlemekle birlikte, çerçeve esnek program anlayışı ile mahalli farklılıkları ve ihtiyaçları dikkate almanın yanında öğreticiye de inisiyatif kullanma ve aktif olarak programa katılma imkanı vermektedir.[35]

Son dönemde Diyanet İşleri Başkanlığınca hazırlanan ve ücretsiz olarak dağıtılan “Dinimi Öğreniyorum”, “Kitabımı Öğreniyorum”, “Peygamberimi Öğreniyorum”, “Dualarımı Öğreniyorum”, ”Dinimizi Öğreniyoruz” gibi resimli kitapların faydalı olduğu ve öğrenciler tarafından beğenildiği, interaktif CD li Kur’an Okumaya Giriş kitaplarının daha kısa sürede öğrencilerin Kur’an okumaya geçmelerini sağladığı bilinmektedir. Ancak karışıklığı önlemek için yeni bir Elifba kitabının hazırlanarak dağıtılması arzu edilmektedir. Yaz Kur’an Kurslarında modern ders araç ve gereçlerinin kullanılmasının (Video, DVD, VCD, Bilgisayar, Tepegöz, Projektör) verimi arttıracağı muhakkaktır. Ancak, bu aletlerin temininde ve kullanılmasında problemler olduğu gözlenmektedir. Bütün bunlardan önce, mekânların yani kurs açılan yerlerin basit düzenlemelerle daha işlevsel hale getirilmesi gerekir. Çalışmamızdan çıkan sonuçlardan birisi de, öğrencilerin büyük çoğunlukla kurs ortamından memnun olmaları ve yaz kurslarının yapıldığı Cami, Kur’an Kursu gibi mekânları dini öğrenmek için “ideal öğrenme ortamı” diye tarif etmeleridir.

Yaz Kur’an Kurslarının açıldığı camiler ve normal kurs binalarının mülkiyetinin dernek, vakıf vb. kuruluşlara ait olması da ayrı bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. İlgili dernek ve vakıf yöneticilerinin kurslara, görevlilere müdahil olma istekleri, müftülüklerin buna kesinlikle karşı çıkmaları, eksik ve noksanlıkların giderilmesinde tek kaynağın bu dernek ve vakıflar olması görevlileri zor durumda bırakmakta, haliyle başarıyı da etkilemektedir. Verimli bir Yaz Kur’an Kursu hizmeti için bu problemin giderilmesi zaruri görünmektedir. Bunun yanında her yönüyle öğreticiye, kursa ve öğrencilere yardımcı olan, müftülüklerle uyumlu ve koordineli çalışan yöneticiler de mevcuttur.

Türkiye genelinde açılan Yaz Kur’an Kursları’nın çoğunluğu camilerin müştemilatında bulunmaktadır. Camilerin mülkiyetleri şehir ve ilçelerde %70 oranında dernek ve vakıflara aittir. Kur’an Kurslarının mülkiyetleri de  %65 oranında dernek ve vakıflara aittir.[36] Yaz Kur’an Kursları böyle mekânlarda yürütülmektedir. Bu kurs binalarında yapılacak her türlü düzenleme ve fiziki iyileştirmede Diyanet İşleri Başkanlığı veya müftülükler tek yetkili değildir. Dernek ve vakıfların da bu yönde ikna olmaları ve müftülük ve görevlilerle işbirliği yapmaları gerekmektedir.

Son zamanlarda gündeme gelen ve bütün camilerin müştemilatları ile birlikte idari yönden Diyanet İşleri Başkanlığına devredilmesini sağlayacak düzenleme,[37] kursların daha tertipli ve düzenli olmasını sağlayacağı gibi, tüm din hizmetlerinde kaliteyi arttıracak ve bu hizmeti sunan din görevlilerine idari bakımdan büyük rahatlık getirecektir. Bundan sonra inşa edilecek camilerde ibadet bölümünün haricinde kurs yapılabilecek mekânların olmasına da dikkat gösterilmelidir. Cami dersleri, yaz kursları vb. etkinlikler neredeyse yıl boyu devam eden faaliyetlerdir. Din hizmetinin şekli ve muhatap kitlesi günümüz şartlarında değişmiştir.[38]

Öğreticilerin yeterlikleri[39] açısından bazı sıkıntıların olduğu muhakkaktır. Son dönemlerde öğretici olarak İlahiyat Fakültesi mezunlarının tercih edilmesi olumlu bir gelişmedir. Ancak, halen göreve devam eden, misyon ve vizyon olarak yeni programı anlamada ve uygulamada sıkıntı yaşayan görevliler de mevcuttur. Öyle ki, uygulamaya konulmasından bu yana kur sistemini yeni kavrayan öğreticilerimiz olmuştur. Bu yüzden ilk üç haftalık dönemde sadece birinci kur öğrencilerini kabul edip okutanlar dahi görülmüştür. Hâlbuki yeterli birikime sahip öğrenciler ve talep olduğu takdirde aynı anda üç kur devam edebilmektedir. Hatta bir öğrenci farklı derslerde aynı anda iki kur’a devam edebilir. Çerçeve esnek program gereği öğreticilerin konularda ihtiyaca göre takdim-tehir veya ilave yapma imkânını da fazla kullanmadıkları tespit edilmiştir. Kapsamlı ve uzun süreli bir hizmet içi kurstan geçirilmeleri problemlerin çözümünde yardımcı olacaktır. 2006 ve 2007 yılı Yaz Kursları öncesinde Sivas’ta bir hafta süre ile bütün öğreticilerin katıldığı bir kurs düzenlenmiş, katılımcılar bu kurstan çok faydalandıklarını beyan etmişlerdir.[40]

Yaz Kur’an Kurslarının denetimi de ayrı bir problemdir. Milli eğitim müdürlüklerinin uygun görüşü ile açılan bu kurslar aynı müdürlükler tarafından denetlenebilmektedir. Ancak, milli eğitim müdürlükleri kursları daha ziyade mevzuat ve usül yönünden denetlemektedirler. Muhteva ile ilgili ve rehberlik amaçlı denetim tamamen müftülüklerin elindedir. İdari işlerin yoğunluğu, yeteri kadar denetim yapacak donanımda personelin bulunmaması, kırsal kesimdeki ulaşım problemleri denetimi aksatmaktadır. Yönlendirici ve mevzuattan ziyade uygulamaya yönelik denetimlerin verimliliği arttıracağı düşünülmektedir. Denetim elemanlarının koordineli çalışması da gerekmektedir.

Yaz Kur’an Kurslarına İlkokulu bitirmiş öğrencilerin devam edebileceğine dair düzenlemeye rağmen, ağabey ve ablaları ile birlikte küçük çocuklar da gelmektedirler. Bu çocukların sayısı azımsanamayacak seviyededir. Yaş sınırının yeniden düzenlenmesine ve eğitimcilerin öğrenebilir kabul ettikleri çağdaki çocukların da devamına imkân sağlanması yerinde bir uygulama olur. Örgün eğitimde dördüncü sınıftan itibaren, yani on yaşında Din Kültürü dersi başlamaktadır.[41]

Aynı cami veya Kur’an Kursunda aynı anda üç kur’un devam etmesi, tek öğretici veya görevlinin bulunması başarıyı engelleyen hususlardan biridir. Tek öğreticinin üç kur’a yetişmesi hayli zordur, öğrenci sayısı kalabalık olduğunda ise neredeyse imkânsızdır. Çoğu camide aynı mekânda diğer kur’un bitmesini beklemek zorunda kalan öğrenciler sıkılmakta, gürültü yapabilmekte, bu da ders verimini düşürmektedir. Yakın Kurs ve Cami görevlilerinin fiziki olarak müsait bir yerde toplanarak ayrı kur’ları okutmasında fayda vardır. Nitekim deneme mahiyetinde Sivas İl merkezinde 2006 ve 2007 yıllarında yapılan bu tür uygulamalardan olumlu sonuçlar elde edilmiştir.

Yaz Kur’an Kursu öğreticilerinin günlük plan yapmadıkları, programın uygulanmasında otokontrol mekanizmasını çalıştırmadıkları gözlemlenmiştir. Yapılan denetimler daha çok genel tertip ve düzen, defterlerin usulüne uygun tutulması ve birkaç öğrenciye soru sorulması şeklinde olmakta, programın uygulanması, muhteva ve teknik yönler gündeme gelmemektedir. Bu konuların da değerlendirilmesi ve denetlenmesi gerekir. İstisnaları olmakla birlikte, aynı mekânı paylaşan (Genellikle üstte Cami, alt katında ise Kur’an Kursu vardır) kurs ve cami görevlileri arasında iyi bir işbirliği ve koordinasyon olduğu da söylenemez.

Öğreticiler tarafından organize edilen her türlü sosyal ve sportif etkinliklerin Yaz Kur’an Kurslarına olan ilgiyi arttırdığı gözlenmiştir. Erkek öğrenciler için düzenlenen futbol maçları, bütün öğrencilerin katıldığı gezi ve piknikler, yarışmalar, dönem sonu kurslar arasındaki yarışmalar ilgi görmekte, öğrenciler ve veliler tarafından beğenilmektedir. Bu tür etkinlikler programda da tavsiye edilmektedir.[42] Bunun yanında Yaz Kur’an Kurslarının büyük çoğunluğunda öğreticiler, esnaflar ve veliler tarafından günlük olarak çikolata, şeker, meyve suyu gibi yiyeceklerin dağıtılması çocuklar tarafından beğenilmektedir.

Ancak, son dönemlerde basına da yansıyan, bisiklet, bilgisayar vb. ödüllü, afişli Yaz Kur’an Kursu kampanyalarının sağlıklı bir yöntem olmadığını düşünüyoruz. Öyle ki, bazı veliler işi, kurs hocalarına “Çocuğumu sizin kursa gönderirsem hangi hediyeyi vereceksiniz?” sorusunu soracak dereceye vardırmışlardır. Bu tür davranışlar, gönüllülük esasına dayanan ve sadece Kur’an okumayı, inancını öğrenmeyi amaçlayan öğrencileri yanlış yönlendirebilir ve olumsuz etkileyebilir. Yaz Kur’an Kursu’nda öğrencilerin alabilecekleri en güzel hediyenin Kur’an okumak, dini bilgiler öğrenmek ve güzel ahlâk kazanmak olduğunu hatırdan çıkarmamamız gerekir. Dershane mantığı ile işi yarışa dönüştürmek, öğrenciyi elde edilecek bir ödüle odaklamak yanlıştır.

2006 yılında Yaz Kur’an Kursları öğreticilerine programı takip edebilmeleri ve daha planlı çalışabilmeleri için ders ve yoklama defterleri dağıtılmıştır. Öğretici Kılavuz Kitabı ve Dinimizi Öğreniyoruz isimli Öğretici Kitabı nın da verimi arttırmada büyük katkısı olmuştur. Öğrenciler için hazırlanan kitapları da hesaba katarsak epeyce mesafe alındığını söyleyebiliriz. Son iki yıldır verilen kursa katılım belgesinin de öğrenciler için teşvik edici olduğu gözlemlenmiştir. Bütün bunların yanında yaz kursları öncesi öğreticiler için yapılacak Hizmet içi eğitim kursu ile birlikte önümüzdeki yıllarda daha iyi neticeler alınacaktır.[43] Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından belli bölgelerde açılan ve Rehber Öğreticiler yetiştirerek mahallindeki K.Kursu öğreticilerine yeni program hakkında bilgi verilmesini amaçlayan kursların önemli bir hizmet olduğunu belirtmeliyiz. Bu kursların ve katılacak K.Kursu öğreticilerinin sayısının artırılması faydalı olacaktır.

Yaz Kur’an Kursları bitiminde öğretici ve öğrencilerin görüşlerini almak hizmetin kalitesinin değerlendirilmesi açısından önemlidir. Eğitimin aksayan yönlerinin, başarılı yönlerinin uygulamayı yapanlar tarafından belirtilmesi ve bu görüşlerin geri bildirim olarak program geliştirme çalışmalarında, öğretim sürecinde değerlendirilmesidir. Genelde bu tür toplantıların yapıldığı, ancak program ve muhtevadan ziyade, öğrenci sayıları, fiziki problemler ve sosyal faaliyetler ağırlıklı konuların öne çıktığı, kazanımlarla ilgili değerlendirmelerin üzerinde fazla durulmadığı görülmektedir. En azından öğreticilerden kurs bitiminde bir rapor istenerek bir sonraki dönem için bazı tedbirler alınabilir ve düzenlemeler yapılabilir. Bu konuda müftülüklere özellikle Kur’an Kursları Müdürlerine çok iş düşmektedir.

İlköğretim okullarında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi haftada iki saat, bir öğretim yılında (8 ay) yaklaşık 72 saat olarak okutulmaktadır. Lisede ise haftada bir saattir ve ders yılı boyunca toplam 32 saat yapmaktadır. Programda Kur’an-ı Kerim okuma da bulunmamaktadır. Buna karşılık Yaz Kur’an Kursunda günde üç saat ve haftada beş gün olarak ders yapılmakta, bu da bir dönemde (2 ay) yaklaşık 135 saat etmektedir. Yaz Kur’an Kursuna devam eden bir İlköğretim öğrencisi daha kısa bir zamanda okula göre iki kat, lise öğrencisi ise üç kat fazla dini bilgi alabilme ve Kur’an okuma imkânına sahiptir.

2006 yılında Yaz Kur’an Kurslarına 1.407.018, 2007 yılında ise 1.567.025 resmi kayıtlı öğrenci katılmıştır.[44] Bunların yanında kayıtsız olarak gelen küçük kardeşlerini de sayarsak rakam iki milyonu aşmaktadır. Türkiye’de Yaz Kur’an Kursu’na devam edebilecek çağdaki (İlkokul 5.sınıf ile Lise son sınıf arası)  öğrenci sayısının 6 – 6,5 milyon civarında olduğunu[45] göz önüne alırsak, yaz kur’an kurslarının bu çocukların yaklaşık 1/3 ne ulaştığı görülmektedir. Ek ders ücreti alınabilmesi için 15 öğrenci şartının kalkması ve yaş sınırının 4.sınıfa indirilmesi halinde bu sayının 3 –3,5 milyon civarına ulaşacağı, diğer bir ifade ile Yaz Kur’an Kurslarına katılan öğrenci sayısının potansiyelin yarısı kadar olacağı tahmin edilmektedir.

Yaz Kur’an Kurslarının önemli işlevlerinden birisi de çocukların yaz tatillerini değerlendirmeleri, yeni arkadaşlar ve çevre edinerek, sosyalleşmeleridir. Çünkü eğitimin[46] ve caminin görevlerinden birisi de sosyalleşmeyi sağlamaktır.[47]  Basın-Yayın organlarında da zaman zaman yer aldığı gibi, bazı çevreler bu kurslara karşı çıkarak çocuklara ağır geldiğini, dinlenmek için vakit kalmadığını söylemektedirler. Hiçbir çocuk bu kurslara mecburi olarak gelmemektedir. Tamamı gönüllü ve kendi isteğiyle gelmekte, büyük çoğunluğu kursa gelmekle dinlendiğini, sosyal davranışlar ve lüzumlu bilgiler öğrendiklerini ve yeni arkadaşlar edindiklerini beyan etmişlerdir.[48]

Yaz Kur’an Kursları herhangi bir örgün ve yaygın eğitim kurumunun alternatifi değildir. Belki örgün din eğitiminin tamamlayıcısı, destekçisi durumundadır. Öğrencileri örgün eğitime devam eden çocuklarımızdır. Bu yönü ile Türk Milli Eğitim sisteminin bir parçası olarak kabul edilebilir. Dini bilgiler yanında çocukların sosyalleşmesine, iyi birer vatandaş olmasına katkı sağladığı gibi, okul-aile-cami-çevre iletişimindeki önemli rolü inkâr edilemez.[49] Yapılması gereken, bu kursların gerekli-gereksiz olup olmadığını tartışmaktan ziyade, muhtevasının, metodunun ve altyapısının çağdaş eğitimin gerekleri doğrultusunda geliştirilmesi olmalıdır. İnanan bir varlık olan insana, doğru kaynaktan doğru metotlarla ve uzman öğreticiler vasıtasıyla inancını öğretmek, çağdaş eğitimin ve insan haklarının bir gereğidir.

Kısıtlı bir zaman diliminde, farklı yaş gruplarından oluşan ve değişik ortamlardan gelen farklı kabiliyetlerdeki öğrencilere, belki uygun olmayan fiziki mekânlarda, yetersiz araç-gereç ile Kur’an okumayı, dini bilgileri ve davranış kazanmayı öğretmek gibi bir sorumlulukla karşı karşıyayız. Bu sorumluluk ta ancak fedakârlık, gayret ve kendimizi yenilememizle mümkün olacaktır. Ailelerin büyük bölümü, iki aylık bu sürede kurs ve öğreticilerden, çocuğunun okul hayatı boyunca kazanamadığı bilgi ve davranışların kazandırılmasını beklemektedirler. Okul-aile-çevre ve Kur’an Kursu birlikte belki bu amacı gerçekleştirebilirler. Yalnız başına Yaz Kur’an Kurslarının bu isteği karşılaması mümkün değildir.

Yaz Kursları ile ilgili ciddi problemlerden birisi de, öğrenci sayısının çokluğu nedeniyle ortaya çıkan karmaşadır. Özellikle tek görevlisi bulunan camilerde zaman zaman her bir kur’un öğrencileri 30–40 ı bulmakta, toplamda ise 100 ü geçebilmektedir. Üç saatlik ders süresini kur’lar için bölmek çözüm gibi görünse de pratikte zorluklar mevcuttur ve öğrenci başına düşen zaman çok azalmaktadır. Üç kur bir arada ders yaptığında ise gürültü, sıranın öğrenciye gelmesi için çok bekleme ve mekânın yetersizliği gibi engeller ortaya çıkmaktadır.[50] İlahiyat veya İ.H.Lisesi mezunlarından mahalli müftülüğün izni ve derneklerin desteği ile ek görevli temin edilebilir, çocuk başına düşecek zaman dilimi artırılabilir. Kaldı ki, şu anda Diyanet İşleri Başkanlığınca yeterlik belgesi verilen binlerce İlahiyat Fakültesi ve İmam Hatip Lisesi mezunu görev beklemektedir.

Başkanlığın çağdaş ve bilimsel verileri göz önünde bulundurarak hazırlattığı “Dinimizi Öğreniyoruz” öğrenci ve öğretici kitabı 2007 yılı yaz kursları başlangıcında tüm öğrenci ve öğreticilere dağıtılmış, kitap muhteva, kalite ve dizayn olarak hem öğrenciler hem de öğreticiler tarafından beğenilmiştir. Yaz Kurslarında takip edilecek derli toplu bir materyalin ortaya çıkması öğrenciler ve öğreticiler tarafından olumlu karşılanmış, bu husus yapılan kurs denetimleri ve öğretici toplantılarında[51] tespit edilmiştir. Ders kitaplarının yaz kursları başlamadan önce ve ücretsiz dağıtılması, kurslar devam ederken toplantı vb. organizelerin ders saatleri dışında planlanması öğreticilerin talepleri arasındadır.

Yaz Kur’an Kurslarına genelde orta ve alt gelir grubuna mensup ailelerin çocuklarının devam ettiği görülmektedir.[52] Bu sonuç, üst tabakaya mensup ailelerin ve çocuklarının Kur’an Kurslarına ilgi göstermediği anlamına gelmemektedir. Çoğu üst düzey gelir grubuna dâhil ailenin, çocuklarının dini bilgiler ve Kur’an-ı Kerim öğrenmeleri için çocuklarını resmi kayıt yaptırmadan bu kurslara gönderdikleri gözlemlenmiştir.[53]

İsteğe bağlı din eğitimi ihtiyacını planlı, programlı olarak karşılamaya çalışan yegâne kurum Yaz Kur’an Kurslarıdır.[54] Yaz Kur’an Kurslarını, hayati önemde dini bilgiler veren ve mevzuatında belirtilen görevlerin başka hiçbir kurum ve kuruluş tarafından üstlenilmediği[55], doğabilecek boşluğun telafisinin mümkün olmadığı kurslar olarak tanımlayabiliriz. Belki de bu yüzden Cumhuriyetle birlikte tedrisatına hiç ara vermeyen ya da önemine binaen verdirilmeyen[56] kurum olarak günümüze kadar gelmiştir.

Türk milleti Müslüman olmasından bu yana dinine, dini değerlerine, kutsal kitabına ve çok sevdiği Peygamberine sıkı sıkıya bağlıdır. Söz konusu olan Kur’an okuma ve okutma ise, bu hassasiyeti daha da artırmaktadır. Okumasını bilmeyenler dahi Kur’an-ı Kerim’i belden aşağı tutmazlar, ellerine alacak olurlarsa abdestli olmaya dikkat eder ve mutlaka öpüp başına koyarak saygısını, sevgisini belli etmeye çalışırlar. Bu nedenledir ki, Kur’an Kursları ve Camiler milletin desteği ile yapılmış, halen bu destekle varlıklarını sürdürmektedirler. Cumhuriyetin ilanından bu yana kapanmamalarının sebeplerinden birisi de bu yoğun destek olsa gerektir.

Elbette ki bu desteğin temelinde, dini hassasiyetle birlikte, buralara duyulan güven yatmaktadır. Türk insanına göre, iyi evlat yetiştirmenin şartlarından birisi de, çocuklarına dinini-diyanetini, Kur’an’ını, ibadet ve dualarını öğretmek olarak kabul edilmektedir. Bütün bunların bir arada ve ücretsiz öğretildiği yer ise camiler ve Kur’an Kurslarıdır. Vatandaşlar bu mekânlarda kendilerini bulmakta, güvenmekte ve hiç çekinmeden çocuklarını buralara göndermektedir. Bu güven ve desteğin devam etmesi, modern eğitimin gerektirdiği muhteva ve araçlarla, gerekli donanıma sahip öğreticilerle, belirli sürede, talep edenlerin dini bilgi, kur’an okuma, davranış kazanma isteklerini karşılayabilmemize bağlıdır. Artık çocuklarımızın eskisi kadar bol vakitleri olmadığı gibi, geleneksel metotlarla dini bilgiler ve Kur’an öğretilemeyecek, haram-helal şeklindeki cevaplarla dini problemleri geçiştirilemeyecek kadar da malumat sahibi ve zeki olduklarını biliyoruz.

Yaz Kur’an Kurslarına gelen öğrencilerin büyük çoğunluğu kendi istekleriyle veya ailelerinin isteğiyle bu kurslara geldiklerini ifade etmişlerdir.[57] Yaz Kur’an Kursuna devam etmede ailelerin ve çocukların birbirlerini etkiledikleri, kursa devam etmenin ilk günlerde adeta bir teravih namazına gitme gibi “gelenekleştiğini” söylemek mümkündür. Türk halkı bunu resmi boyutu olmayan, her çocuğun gitmesi gerektiğine inandığı ve çocuklarına karşı önemli görevlerinden birini yerine getirdiği şeklinde değerlendirmektedir.

Tespit edilen önemli hususlardan biri de, öğrencilerin bilişsel alan konularında duyuşsal ve psikomotor alanlara göre daha az başarılı olmalarıdır. Uygulaması olmayan ve tamamen teorik olan konular, öğrenciler tarafından yeterli düzeyde öğrenilmesine rağmen, diğer öğrenme alanlarından daha az ilgi görmektedir. Siyer dersi öğrenme alanlarındaki hedeflerin gerçekleşme düzeyinin diğer derslere göre düşük kalması bunu göstermektedir. Hac ibadeti gibi yine uygulaması olmayan konularda da aynı durum söz konusudur. Diğer bir ifade ile Yaz Kur’an Kursları, programında da amaçlandığı gibi “duyuşsal” ve “psikomotor” davranışlar kazandırmakta ve bundan dolayı rağbet görmektedir diyebiliriz. Yaygın eğitim ile (okul) farkı da buradan kaynaklanmaktadır. Okuldaki Din Dersi programları “bilişsel” alan ağırlıklıdır.

Okullardaki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğrencilere genel din kültürü vermeyi amaçlarken, Yaz Kur’an Kursları ve uzun süreli kurslar özel din kültürü ve eğitimi vermeyi amaçlar. Örgün eğitimde mecburilik varken, Kur’an Kurslarında isteğe bağlılık esastır. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin, dindar insan yetiştirme gibi bir amacı yoktur. Ama Kur’an Kurslarının İslam’ı iyi öğretme, kişilerin inanç ve ibadet hayatlarını geliştirmelerine yardımcı olma amacı vardır. İsteyen öğrenciye, istediği zaman diliminde okulda öğrendiklerini pekiştirme, eksiklerini tamamlama ve dini davranışlar kazandırma bu görevler arasındadır.[58]

Aslında cami ve okul tarihi süreç içinde hep yan yana olmuş ve aynı amaca hizmet etmişlerdir. Eğitim-öğretimin ilk mekânları ibadethaneler iken, yeni ihtiyaç ve gelişmeler doğrultusunda bu faaliyetin medrese ve mekteplere kayması, eğitimin dini olmaktan çıkıp, dinin genel eğitimin branşlarından biri haline gelmesi,[59]  camideki eğitimin bittiği anlamına gelmez. Okullardaki din öğretimi ile cami ve mescitlerdeki din öğretimi ayrı kuruluşlara bağlı olmalarına rağmen aynı amaca yönelik olarak çalışmakta, birbirini tamamlamaktadırlar.[60]  Okuldaki öğrenciler ve camideki cemaat (Yaz Kur’an Kurslarındaki öğrenciler) aynı toplumun fertleri ve birbirlerinin benzerleridir. Aralarında büyük farklar yoktur. Var gibi görünen ayrılık, öğretimin amaçlarının bölünebilir veya bölüşülebilir olmasından kaynaklanmaktadır. Eğitim-öğretimin zihinsel amaçları ile duygusal amaçlarının birbirinden ayrılabileceği düşüncesi belki bunda etkili olmaktadır, ancak böyle bir ayrım mümkün değildir. Çevre, okul, cami üçlüsünün öğretim amaçlarındaki birlik, yeni neslin yetiştirilmesinde çok önemlidir. [61]

Yaz Kur’an Kurslarındaki öğrenci-öğretmen ilişkisi sadece kurs süresi ile sınırlı kalmamalıdır. Öğrencilerle kursa gelmedikleri dönemlerde de ilişkiler sıcak tutulmalı, gerekirse uygun zamanlarda okullar veya veliler ziyaret edilmelidir. Öğrencilerimizin öğrendiklerini unutmamaları için ve bir sonraki Yaz Kur’an Kursu döneminde daha fazla öğrenciye faydalı olabilmek için, okul-cami-aile diyalogunu sağlayabilmek için bu ilişki zaruridir. Öğrenciler üzerinde de çok olumlu tesirleri olacağı muhakkaktır.

Yaz Kur’an Kurslarının önemli bir katkısı da dinin doğru anlaşılması, hurafe ve batıl inançlardan öğrencileri korumasıdır. Din eğitimi kültürün yeni nesillere aktarılmasının yanında, toplumu yanlış ideoloji, batıl inanç ve hurafelere saplanmaktan korur.[62]  Ayrıca cemaatlerin kontrolünde ve devlet denetiminden uzak kursların açılmasını ve çoğalmasını engellemektedir. Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı kur’an kurslarındaki gelişme söz konusu illegal kursların azalması anlamına gelmektedir.

             Sonuç ve Öneriler:

Yaz Kur’an Kursları programı yoğun bir programdır. İki aylık süre içerisinde ve üçer haftalık kur dilimlerinde; Birinci kur’da 5 öğrenme alanında 67 konu başlığı, ikinci kur’da 5 öğrenme alanında 42 konu başlığı, üçüncü kurda ise yine 5 öğrenme alanında 42 konu başlığı bulunmaktadır. Derslerin günde üç saat, haftada beş gün ile sınırlı olduğunu göz önüne alırsak; Haftada en fazla 15, üç haftada 45 saat ders yapılabilecektir. Diğer bir ifade ile 45 saatlik derste 67 konu işlenecektir. Kur’an-ı Kerim öğrenme alanı ile ilgili konular ise öğrencilerin teker teker dinlenmesini ve takibini gerektiren konulardır. Eğer bir öğrenci aynı dönemde 2 kur’u alacaksa öğreneceği konu sayısı 109 a, 3 kur’u bitirecekse öğreneceği konu başlığı 151 e çıkmaktadır. Kur’an-ı Kerim öğrenme alanı dışındaki itikat, ibadet, siyer ve ahlak öğrenme alanlarına program gereği günde 1 saat ayrılabildiğini de göz önüne alırsak, programın yeniden gözden geçirilmesi gerektiği ortaya çıkar. Öğrencilerin bu kurslara ilk planda Kur’an öğrenmek için geldiklerini göz önünde bulundurmalıyız.

Yaz Kursları yardımcı ders araç-gereçleri bakımından takviye edilmelidir. Harita, tepegöz, DVD ve Bilgisayarla yapılacak bir eğitim daha faydalı olacak ve başarıyı arttıracaktır. Yardımcı ders araçları kullanılan kurslarda öğrencilerin daha başarılı ve devamlı olduğu bizzat yapılan denetimlerde müşahede edilmiştir. Yaz Kurslarına gelen öğrencilerin yaş grubu 12-15 ağırlıklıdır. Lise öğrencilerinin bu kurslara fazla ilgi göstermediği anlaşılmaktadır. Sebebi ise 15 yaş ve üstü öğrencilerin küçük yaştaki öğrencilerle aynı sınıfı ve ortamı paylaşmak istememeleridir. Lise öğrencileri için müstakil yaz kursları açılması gerekmektedir. Buralarda görev yapacak personelin de daha dikkatli seçilmesi ve formasyonu olması önemlidir. Yaz kurslarında cami ve kurs farklılaşması da göze çarpmaktadır. K.Kerim dersi için sınıf ortamının, diğer dersler için cami ortamının daha verimli olduğu düşünülmektedir.

Yaz Kursları için yaş sınırı ilköğretimde DKAB dersinin başladığı yaşa indirilmelidir. Bu kurslara her türlü ikaz ve uyarılara rağmen resmi kaydı olmayan çok sayıda 4.ve 5.sınıf öğrencisi gelmektedir. Yeni bir yaş sınırı düzenlemesi öğrenci, öğretici ve velileri rahatlatacaktır. Öğreticilerin kurslar başlamadan önce yapılan seminerleri daha uzun süreli ve muhtevaya yönelik olmalı, yeni program ve kur sistemini tanımaları sağlanmalıdır. Her yıl yaz kursları öncesi yönetmelikte de belirtildiği gibi düzenlenen seminerlere din eğitimcileri ve eğitim bilimi uzmanları da çağırılmalıdır. Gerekli temel ve özel yeterlikleri kazanmış öğreticilerle daha iyi neticeler alınacağı muhakkaktır.

Aksayan yönlerine rağmen yeni uygulama (kur sistemi) başarılıdır. Öğreticilerin tecrübelerinin artmasıyla başarı da artacaktır. Ancak, yeni program yoğun ve ayrıntılı bir programdır. Yaz Kursunda ihtiyacı olan cüz’leri almak isteyen öğrenci bütün’ü kaybedebilir. Program ve konu başlıkları sadeleştirilmelidir. Bu düzenleme öğreticilere de kolaylık sağlayacaktır. Daha yoğun, muhtevaya yönelik ve rehberlik amaçlı denetimler yapılmalıdır. Yaz Kurslarının denetlenmesi daha çok elemanla ve yol gösterici, çözüm üretici, öğreticilere ufuk açıcı şekilde yapılmalıdır. Kemiyetten ziyade keyfiyete önem verilmelidir ve denetimde koordine sağlanmalıdır.

Yaz Kur’an Kurslarının dinin doğru anlaşılması ve hurafelerden uzaklaşılmasında katkısı vardır. Doğru kaynak, doğru metod ve ehil öğreticiler yoluyla verilen din eğitimi yaygın yanlışların ve hurafelerin ortadan kalkmasına katkı sağlayacaktır. Bu Kur’an Kurslarının ve Türk Milli Eğitiminin amaçlarına hizmet eden bir gelişmedir. Yaz Kur’an kurslarından daha iyi verim alınabilmesi için “Kur Sistemi” ve üç kur’a ait konular ile bunların muhtevası, zamanı, 2007 yılında başlanıldığı gibi, velilere ve öğrencilere Yaz Kursları öncesinde iyi tanıtılmalı ve anlatılmalıdır. Aileler ve çocuklar bu programa göre tatil ve izin planlaması yapabilmelidir. Öğretici, öğrenci ve veli diyaloğu iyi kurulmalıdır.

Kurs dönemi bittiğinde öğreticilerin uygulamaya ait raporları mutlaka alınmalı ve geri bildirim sağlanmalıdır. Bu bilgiler doğrultusunda program geliştirme faaliyetleri yürütülmeli, mahalli ihtiyaçlara göre düzenlemeler yapılmalıdır. Yeni sistem öncelikle öğreticiler tarafından iyi kavranmalıdır.

Konumu uygun olan kurs veya camilerde kur’lar paylaşılmalıdır. Bugüne kadar yapılan uygulamalardan, mekânların yeterli olmadığı, öğrenci sayısının çokluğu,  sürenin ve öğretici sayısının azlığı gibi problemlerin yaşandığı anlaşılmıştır. İlk etapta birbirine yakın olan kurs ve camilerde kur’ların paylaşılması düşünülebilir. Mekân olarak müsait olmayan cami ve mescitlerde kurs açılmayıp, yakın ve uygun yerlerde açılabilir ve görevliler buralarda birlikte çalışabilirler. Her kur için ayrı bir gün tayin edilmesi de düşünülebilir.

Ders kitapları ve diğer materyal mutlaka kurslar başlamadan önce dağıtılmalı ve imkân dâhilinde ücretsiz olmalıdır. Kitapların kurs açılmadan önce ilgili kurslarda veya müftülüklerde hazır bulunması önemlidir. Kurs açılan yerlerde eğitim-öğretime uygun mekânlar oluşturulmalıdır. Yaz Kur’an Kursları’nın açıldığı cami ve kurs binalarının fiziki olarak düzenlenmesi, çocukların rahat edebilecekleri ortamların hazırlanması, görsel araç-gereçlerin temini önem arz etmektedir. Küçük düzenlemelerle kurs ortamları daha işlevsel hale getirilebilir veya yeni inşa edilecek cami ve kurs binaları ihtiyaca göre projelendirilebilir.

Kur’an Eğitimi ve Öğretimi ilk ayetlerin inmeye başlamasından bugüne kesintisiz devam etmiş, inananlar ve özellikle de Türk Milleti bu konuya ayrı bir önem ve değer vererek özel okullar açmış, ilim dalları geliştirmiştir. İbadet yapabilmek için Kur’an’dan belli bölümlerin ezberlenmiş olması şartı, günlük hayatın her alanında Kur’an okumaya dayalı ritüellerin bulunması, işi daha da önemli hale getirmiştir. Anayasa Kur’an öğretme işini Diyanet İşleri Başkanlığına vermiştir. Başkanlığa bağlı Yaz Kur’an Kursları’nın toplum barışına, dinin doğru anlaşılmasına, öğrencilerin sosyalleşmesine ciddi katkılarının yanında, okul-cami-aile iletişimine de ciddi katkısı vardır. Türk Milli Eğitim Sisteminin içinde kabul ettiğimiz Kur’an Kurslarına sahip çıkmak, fiziki açıdan iyileştirilmesi, program ve muhtevasının bilimsel metotlar kullanılarak geliştirilmesi, ehil öğreticilerin yetiştirilmesi için gayret göstermek gereklidir.

Avrupa Birliği giriş sürecinde isteyen vatandaşlara istediği dini bilgi ve konuları doğru kaynaklardan alıp, gerekirse yorumlayarak insanlara hayati yardım şeklinde sunmak hem kanuni, hem de vicdani görevimizdir. Artık din eğitiminin gerekli olup olmadığını bir yana bırakıp bu eğitimin kalitesinin yükseltilmesi ile uğraşmalıyız. Gelişmişlik sadece ekonomi ve teknoloji ile ölçülemez. Kültürel gelişmişlik hepsinden önce gelmektedir. Eğitim problemini çözememiş ülkelerin geleceği karanlık olduğu gibi, ödünç aldığı teknoloji ve bilim de kısa sürede eskimeye mahkûmdur ve kargaşaya neden olabilir. Kültürümüzün şekillenmesinde ve korunmasında önemli bir rolü olan Kur’an Kurslarını geliştirmek, modern eğitimin ve Din Bilimlerinin verileri ışığında muhtevasını şekillendirmek, insanımıza daha kaliteli, hayati yardım şeklinde dini bilgiler sunmak için çalışmalıyız.

* Dr,Tokat İl Müftü Yardımcısı

KAYNAKÇA:

 

-ALTAŞ, Nurullah, “Diyanet İşleri Başkanlığında Görev Yapan Müftülerin Yeterlikleri” , Din Görevlilerinin Yeterlikleri Tartışmalı İlmi Toplantısı, Kayseri 2004.

-AŞIKOĞLU, N.Yaşar, “Toplum Hayatında Dinin Yeri” , C.Ü.İ.F.D, S.2, s.45-50, Sivas 1998.

-AYBEY, Salih, İlköğretim Çağındaki Öğrencilerin Diyanet İşleri Başkanlığı Tarafından Açılan Yaz Kursları ile İlgili Görüşleri, Basılmamış Y.L.Tezi, UÜSBE, Bursa 2005.

-AYDIN, M.Şevki, “İsteğe Bağlı Din Eğitimi Taleplerini Kur’an Kursunun Karşılama Durumu”, Diyanet Aylık Dergi, S.194, s.26-30, Ankara 2007.

-AYDIN, M.Şevki, “İslam Din Eğitimi Kurumu: Kur’an Kursu”, Diyanet Aylık Dergi, S.180, s.32-34, Ankara 2005.

-AYDIN, M.Şevki, “Kur’an Kursu ve Kur Sistemi”, Diyanet Aylık Dergi, S.195, s.20-24, Ankara 2007.

-AYHAN, Halis, Türkiye’de Din Eğitimi, Dem Yayınları, İstanbul 2004.

-BİLGİN, Beyza, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Yeni Çizgi Yayınları, Ankara 1995.

-BAŞKURT, İrfan, Din Eğitimi Açısından Kur’an Öğretimi ve Yaz Kur’an Kursları, Dem Yayınları, İstanbul 2007.

-BAYMUR, Feriha, Genel Psikoloji, İnkılâp Yayınları, İstanbul 1994

-BİLGİN, Beyza – SELÇUK, Mualla, Din Öğretimi Özel Öğretim Yöntemleri, Gün Yayıncılık, Ankara 1995.

-BOLAY, S.Hayri ve Arkadaşları, Türk Eğitim Sistemi Alternatif Perspektif, TDV Yayınları, Ankara 1996.

-DEMİREL, Özcan, Eğitimde Program Geliştirme, Pegema Yayınları, Ankara 2006.

-DİB Taşra Teşkilatında Din Hizmetleri Yürütenlerin Temel ve Özel Yeterlilikleri, DİB Yayınları, Ankara 2005.

DİB 2007 Yılı İstatistikleri, DİB Yayınları, Ankara 2008.

-Dinimizi Öğreniyoruz, Öğretici Kitabı, TDV Yayınları, Ankara 2007.

-Dinimizi Öğreniyoruz, Öğrenci Kitabı,  TDV Yayınları, Ankara 2007.

-DOĞAN, Recai – ALTAŞ, Nurullah, “İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenleri Yeterlik Ölçeği Üzerine Bir Ön Araştırma”, AÜİF Dergisi, C.XLIII,s.109-122, Ankara 2002.

-DOĞAN, Recai – TOSUN, Cemal, İlköğretim 4.ve 5. Sınıflar için Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi, Pegema Yayınları, Ankara 2003.

-DOĞAN, Recai – TOSUN, Cemal, İlköğretim 6. 7. ve 8. Sınıflar İçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Özel Öğretim Yöntemleri, Pegema Yayınları, Ankara 2003.

-FİDAN, Nurettin – ERDEN, Münire, Eğitime Giriş, Alkım Yayınları, Ankara trsz.

-İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4.5.6.7.8.sınıflar) Öğretim Programı ve Kılavuzu, MEB Yayınları, Ankara 2006.

-İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (9.10.11.12.sınıflar) Öğretim Programı, MEB Yayınları, Ankara 2005.

-KARACOŞKUN, M.Doğan, Dini ve Sosyal Psikoloji Yazıları, Din ve Bilim Kitapları, Samsun 2006.

-KOÇ, Ahmet, Kur’an Kurslarında Eğitim ve Verimlilik Üzerine Bir Araştırma, İlahiyat Yayınları, Ankara 2005.

-ÖNDER, Mustafa, Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programı Amaçlarının Gerçekleşme Düzeyleri (Sivas Örneği), Basılmamış Doktora Tezi, AÜSBE, Ankara 2007.

-ÖNDER, Mustafa, “Camiler ve Toplum Hayatındaki Yeri”, Diyanet Avrupa Dergisi, S.90, Ankara 2006.

-TOSUN, Cemal, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegema Yayınları, Ankara 2005.

-TUĞ, Salih, “Türkiyede Din Eğitimi”, Milli Eğitim ve Din Hayatı, s.235-262, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1981.

-Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, DİB Yayınları, Ankara 2006.

-Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programı, DİB Yayınları, Ankara 2005

-YILMAZ, Hüseyin, Camilerin Eğitim Fonksiyonu, Dem Yayınları, İstanbul 2005.


[1] Beyza Bilgin, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Yeni Çizgi Yayınları, Ankara 2005, s.76,77.

[2] Halis Ayhan, Türkiyede Din Eğitimi, Dem Yayınları, İstanbul 2004, s.95;  Salih Tuğ, ”Türkiye’de Din Eğitimi”, Milli Eğitim ve Din Hayatı, Boğaziçi Yayınevi, İstanbul 1981, s.244–245.

[3] Ayhan, A.g.e., s.523.

[4] Bkz: Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegema Yayınları, Ankara 2005,s.124–128;  Feriha Baymur, Genel Psikoloji, İnkılâp Yayınları, İstanbul 1994, s.152–153.

[5] Bkz: DİB K.Kursları Öğretim Programı (Yüzünden Ok.için), Diyanet Yay., Ankara 2006, s.2,3.

[6] Mustafa Önder, “Yaz Kur’an Kurslarında Öğrenci Başarısı”, Diyanet İlmi Dergi, C.44,S.4,Ankara 2008.

[7] DİB 2007 Yılı İstatistikleri, DİB yayınları, Ankara 2008, s.108.

[8] Bkz: Mustafa Önder, Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programı Amaçlarının Gerçekleşme Düzeyleri (Sivas Örneği), Basılmamış Doktora Tezi, AÜSBE, Ankara 2008; İrfan Başkurt, Din Eğitimi Açısından Kur’an Öğretimi ve Yaz Kur’an Kursları, Dem Yayınları, İstanbul 2007.

[9] DİB Kur’an Kursları Öğretim Programı (Yüzüne Okuyanlar İçin), Ankara 2006, s.3.

[10] A.g.e, s.2,3.

[11] Bkz: Din Hizmetlerinde Yöntem ve Verimlilik, Der: Hayrullah Köken, DİB Yayınları, Ankara 2006,s.307–316; “M.Şevki Aydın ile Din Eğitimi ve Din Hizmetlerinde Yeni Açılımlar, Yeni Ufuklar Üzerine…” (röportaj)

[12] DİB Kur’an Kursları Öğretim Programı  (Yüzüne Okuyanlar İçin), s.2-3.

[13] Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, DİB Yayınları, Ankara 2006, s.12.

[14] M.Şevki Aydın, “İsteğe Bağlı Din Eğitimi Taleplerini Kur’an Kursu’nun Karşılama Durumu”, Diyanet Aylık Dergi, Ankara 2007, S.193, s.38–42.

[15] Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, s.6.

[16] Tosun, A.g.e, s.156,157.

[17] Tosun, A.g.e, s.146,147.

[18] Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, s.12–13.

[19] A.g.e., s.13.

[20] Dinimizi Öğreniyoruz (Öğretici Kitabı), TDV Yayınları, Ankara 2007.

[21] Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, s.10 vd.

[22] A.g.e, s.76 vd.;Kur’an Kursları Öğretim Programı (Yüzünden Okuyanlar İçin), s.42-90.

[23] Bkz: Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, s.83.

[24] M.Şevki Aydın,”Kur’an Kursu ve Kur Sistemi”, Diyanet Aylık Dergi, S.195,Ankara 2007, s.20–24.

[25] M.Şevki Aydın, A.g.m., s.22–23;  M.Şevki Aydın,”Yaz Kur’an Kursunda Kur Sistemi, Dinimizi Öğreniyoruz (Öğretici Kitabı), TDV Yayınları, Ankara 2007, s.11–14.

[26] Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programrı, s.9.

[27] Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, Diyanet Yayınları, Ankara 2006, s.11.

[28] Saffet Bilhan, Eğitim Sosyolojisi, AÜEF Yayınları, Ankara 1996, s.184–185; Recai Doğan,”Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler”, DAD, C.1,S.2,s.5.

[29] DİB 2006 Yılı İstatistikleri, s.87.

[30] Ralph W.Hood ve diğerleri, ‘’Dinî Gelişim Kuramları’’, Ter: M.Doğan Karacoşkun, Dini ve Sosyal Psikoloji Yazıları, Din ve Bilim Kitapları, Samsun 2006, Sayfa s.67-92.

[31] Beyza Bilgin-Mualla Selçuk, Din Öğretimi Özel Öğretim Yöntemleri, Gün Yay.,Ankara 1995, s.81–90.

[32] Bkz: Özcan Demirel, Eğitimde Program Geliştirme, Pegema Yayınları, Ankara 2006, s.5.

[33] Recai Doğan-Cemal Tosun, İlköğretim 6–7–8. Sınıflar İçin DKAB Öğretimi Özel Öğretim Yöntemleri, Pegema Yayınları, Ankara 2003, s.47;  M.Zeki Aydın, Din Öğretiminde Yöntemler, Nobel Basımevi, Ankara 2005, s.9;  Ailede Çocuğun Ahlak Eğitimi,Dem Yay.,İstanbul 2005, s.47 vd.

[34] 12.07.2005 tarih ve 9169 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile en az 15 öğrencisi olan ve Din Hizmetleri sınıfında çalışan öğreticilere günde 3 saat ve haftada 5 günü geçmemek kaydıyla ek ders ücreti ödenmektedir.

[35] M.Şevki Aydın, ”İsteğe Bağlı Din Eğitimi Taleplerini Kur’an Kursunun Karşılama Durumu”, Diyanet Aylık Dergi, Ankara 2007, S.193, s.28.

[36] DİB 2004 Yılı İstatistikleri, s.91–101.

[37] DİB nın 23.03.2007 tarih ve2451 sayılı “Cami Müştemilatının Kiraya Verilmesi” hakkındaki yazısı.

[38]Mustafa Önder, ”Camiler ve Toplum Hayatındaki Yeri”, Diyanet Avrupa Dergisi, Ankara 2006, S.90, s.33–36;  Hüseyin Yılmaz, Camilerin Eğitim Fonksiyonu, Dem Yayınları, İstanbul 2005, s.185.

[39]Yeterliklerle ilgili örnek bir çalışma için bkz:  Recai Doğan-Nurullah Altaş, ”İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenleri Yeterlik Ölçeği Üzerine Bir Ön Araştırma”, AÜİFD, C.XLIII, Ankara 2002, ss.109–122.  Öğretici Yeterlikleri ile ilgili olarak bkz: DİB Taşra Teşkilatında Din Hizmetlerini Yürütenlerin Temel ve Özel Yeterlikleri, Ankara 2005;  N.Yaşar Aşıkoğlu,”Vaizlerde Aranacak Temel Yeterlikler Üzerine”, CÜİFD, S.VIII/2, Sivas 2004, s.17–24.

[40]12–16.6.2006 ve 25–28.6.2007 tarihleri arasında Sivas İl Müftülüğünde düzenlenen kurslar.

[41] Beyza Bilgin,”Ahlak Terbiyesinde Dini Hikâyeler”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1994, S.1, s.53; İlköğretim DKAB Dersi(4.5.6.7.8.sınıflar için) Öğretim Programı ve Kılavuzu, MEB.Yay.,Ankara 2006.

[42] Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, s.73–74.

[43] Bkz: DİB 2005 Genelgesi III/A.2/e md. gereğince her dönem başlangıcında öğreticiler için 5 günlük “pedagojik formasyon” kursu düzenlenecektir.

[44] DİB 2007 Yılı İstatistikleri, s.108.

[45] http//http://www.meb.gov.tr,; 16.06.2007 tarihli Hürriyet Gazetesi.

[46] Nurettin Fidan-Münire Erden, Eğitime Giriş, Alkım Yayınları,Ankara trsz., s.66-67

[47] Bilgin, Eğitim Bilimi ve…, s.37.

[48] Bkz: Salih Aybey, İlköğretim Çağındaki Öğrencilerin DİB Tarafından Açılan Yaz Kursları ile İlgili Görüşleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,UÜSBE,Bursa 2005,s.61-64; Başkurt, A.g.e., s.170,171.

[49] Bkz: Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, s.11.

[50] Bkz: Başkurt, A.g.e., s.176 vd.

[51] 28.3.2007 ve 27.8.2007 tarihinde Yaz K.Kursu Öğreticileri ile yapılan toplantı.

[52] Ahmet Koç,Kur’an Kurslarında Eğitim ve Verimlilik Üzerine Bir Araştırma,İlahiyat Yayınları,Ankara 2005, s.51; Aybey, A.g.t., s.56; Başkurt, A.g.e., s.163-164.

[53]  2006 yılı Yaz Kur’an Kursları döneminde bizzat yaptığımız tespitler.

[54] M.Şevki Aydın, ”İsteğe Bağlı Din Eğitimi Taleplerini Kur’an Kursunun Karşılama Durumu”, Diyanet Aylık Dergi, Ankara 2007, S.193, s.28–29.

[55] Ayşe Sucu, ”Kur’an Kurslarında Din Eğitimi ve Öğretimi”, Türkiye’de Din Eğitimi Ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 1999, s.435–440.

[56] Ayhan, Türkiyede Din…, s.95.

[57] Aybey, A.g.t., s.61; Koç, A.g.e., s.62; Başkurt, A.g.e., s.165.

[58] M.Şevki Aydın, ”İslam Din Eğitimi Kurumu: Kur’an Kursu”,  Diyanet Aylık Dergi, Ankara 2005, S.180, s.32–33.

[59] Tosun, A.g.e., s.38–39.

[60] Bilgin, Eğitim Bilimi ve…, s.25–28, 61–64.

[61] Bilgin, A.g.e., s.61.

[62] N.Yaşar Aşıkoğlu,”Toplum Hayatımızda Dinin Yeri ve Din Eğitiminin Önemi”, CÜİF Dergisi,  Sivas 1998, S.2, s.48.

MİLLİ MÜCADELE YILLARINDA ATATÜRK, DİNİ YAYINLAR ve DİN ADAMLARI

Yrd. Doç.Dr. Mustafa ÖNDER

                                                                                 AİBÜ Eğitim Fak. Öğretim Üyesi                                                                                      

  

Özet: Milli Mücadele’nin kazanılmasında ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş aşamasında Atatürk ve arkadaşlarına büyük maddi ve manevi destek sağlayanlar arasında din adamları önemli bir yer tutar. Bu kişilerin tanınması ve Atatürk’le ilişkilerinin bilinmesi yeni nesil için önem arz etmesinin yanında bazı yanlış bilgilerin ve önyargıların değiştirilmesine de imkân sağlayacaktır. Türk halkı, dinini doğru ve anlaşılır Türkçe kaynaklardan öğrenebilme imkânına Atatürk, ulema ve ilk meclisin çalışmalarıyla bu dönemde kavuşmuştur. Bu dönemde aynı zamanda din eğitiminin temelleri de şekillenmiştir.

 

Anahtar Kelimeler:  Atatürk, Din Adamları, Dini Yayınlar, Milli Mücadele, Din Eğitimi.

 

Abstract: Republic of Turkey and the establishment of the National Struggle in winning the largest stage in the financial and moral support to Atatürk who has an important place in the clergy. This person and the recognition for a new generation of scientific relations Atatürk some wrong information and prejudices next modification will also provide opportunities. Turkish people, the religious right and is understood and being able to learn from the source Atatürk, had gained with the operatin of the ulema and the first parliament. Laid the foundations of religious education.

 

Key Words: Atatürk, Religious men, Religious  Publications, National Struggle, Religious Education.

 

National Struggle Year Atatürk, Religious Publications and Religious men.

 

             Giriş:

             Günümüz insanının en önemli problemi, bilmeden dindarlık ve bilmeden din karşıtlığıdır. Yanlış bilgileri düzeltmek, doğru bilgiyi doğru kaynaktan alarak insanlara ulaştırmak en başta gelen görevlerimizdendir. Yeteri kadar bilgi sahibi olmadığımız konulardan birisi de Atatürk ve Cumhuriyet idaresinin dine, din adamlarına bakışıdır. Atatürk samimi bir Müslüman, şuurlu bir Türk milliyetçisi, okuyan ve yorumlayan bir aydındır. Özellikle dini eserleri dikkatle tetkik edebilen ve yanlışlarını bulacak derecede Arapça bilgisine ve dini malumata sahip birisidir.

             Atatürk çocukluğunda ve öğrencilik yıllarında iyi bir din eğitimi almıştır. Onun hayatında dini bütün iki kadın, annesi ve kız kardeşi etkili olmuşlardır.[1] Annesi Zübeyde Hanım Atatürk’ü “âmin alayı” ile mahalle mektebine göndermiştir. Atatürk daha sonra devam ettiği Selanik Şemsi Efendi Mektebi, Mülkiye Rüştiyesi ve Manastır Askeri İdadisi’nde ciddi din eğitimi almıştır.[2]  Atatürk’ün bugünkü anlamda Yaz Kur’an Kursu’na devam ettiği ve dini bilgiler öğrenmesi için eve özel hoca getirtildiği de bilinmektedir.[3]  Sonraki yıllarda ise kız kardeşi Makbule Hanım onun dini yaşantısı üzerinde etkili olmuştur. Ramazan ve kandillerde evde özel programlar düzenlenmiş, hatim ve mevlid okutulmuştur.[4]  Şimdi Milli Mücadele ve Cumhuriyetin kuruluş yıllarında dini yayın faaliyetleri, din hizmetleri ve din adamlarının katkılarına bir göz atalım.

 

            Dini Yayınlar, Din Hizmetleri ve Atatürk

            Cumhuriyetin ilk yıllarında Diyanet İşleri Başkanlığının kuruluşu ve temel dini eserlerle ilgili çalışmalar dikkate değerdir. O dönemde mevcut az sayıdaki Kur’an çevirilerinin (Tibyan ve Mevakib gibi)[5]  arap harfleriyle basılması, dillerinin ağır ve ağdalı olması[6]  yeni meal ve tefsir çalışmalarını zorunlu kılıyordu. Dönemin uleması da bu durumdan yakınarak anlaşılır bir dil ile eserlerin yazılmasını istiyordu. Ahmed Cevdet Paşa, Hasan Basri Çantay ve Osman Nuri Ergin bunlardan bir kaçıdır. Ergin, konu ile ilgili ifadelerinde: “Kur’an’ın birçok tercümelerine, biz Türkler ancak Cumhuriyet devrinde nail oluyoruz. Her ne kadar bu devirden evvel de Tibyan ve Mevakib adlarında iki tercüme ve tefsir elde dolaşıyor idiyse de bunların ifadeleri dilimizin bugünkü seviyesine uygun değildi” demektedir.[7] Batı dillerinden çevirileri yapılan Kur’an-ı Kerim meallerinin yanlışlarla dolu olması yeni meal ve tefsir çalışmalarının aciliyetini gündemde tutuyordu. Cemil Said tarafından yapılan çeviriye dönemin Diyanet İşleri Başkanı Rifat Börekçi yayınladığı bir yazı ile karşı çıkmış ve hatalarına dikkat çekmiştir.[8]

            Bütün bu gelişmeler meclisi harekete geçirmiş, 21 Şubat 1925 tarihindeki bütçe müzakereleri esnasında dini yayınların ehemmiyeti vurgulanarak, yeni Kur’an-ı Kerim tefsir ve mealleri ile Hadis-i Şerif tercümelerinin devlet imkânlarıyla yaptırılması kararlaştırılmıştır. Bu faaliyetler için Diyanet İşleri Başkanlığı bütçesine 20.000 Lira ödenek konulmuştur. Tercüme işi Mehmet Akif’e, tefsir Elmalılı Muhammed Hamdi’ye, Buhari tercümesi ve şerhi de Babanzade Ahmed Naim’e verilmiştir. Daha sonra Mehmet Akif bu işten vazgeçmiş ve tercüme işi de Hamdi Yazır’a verilmiştir. Tam on iki yıllık bir çalışma neticesinde 9 cilt olarak hazırlanan “Hak Dini Kur’an Dili” isimli tefsir 1935–1939 yılları arasında 10.000 takım basılarak ücretsiz dağıtılmıştır.[9] Merhum Hamdi Yazır hazırladığı mealin mukaddimesinde; Ortada dolaşan yalan-yanlış Kur’an tercümelerinin sırf ticari kaygılarla başka dillerden çevrildiğini,[10]  bunun karşısında meclisin yaptığı teklifi reddetmenin kendisine yakışmayacağını, önemli bir hizmet olduğunu ifade etmiştir.[11]

            Babanzade Ahmed Naim’in başladığı Tecrid-i Sarih çalışması vefatından sonra Kamil Miras tarafından tamamlanmış ve 1928 yılından itibaren 12 cilt olarak basılıp dağıtılmıştır.[12]  Kamil Miras hocanın Tecrid-i Sarih tercümesinin 4.cildindeki önsözde bulunan şu sözleri enteresandır: “Şimdi vesile-i şükran olmak üzere asıl kaydedilmesi milli ve dini bir vecibe olan bir cihet kalmıştır ki, o da bu eserin her şeyden evvel Büyük Meclis’in zade-i ilhamı olarak milletimize sunulan bir fazilet armağanı olmasıdır. Bu sebeple yüce meclisimize âli muvaffakiyetler dilerken, Türk Milleti’nin büyük başbuğu Atatürk’ü derin saygılarla selamlarım.” [13]

            1 Mart 1922 tarihinde TBMM açılış konuşmasında Atatürk şöyle diyor: “ Efendiler! Camilerin mukaddes minberleri halkın ruhani, ahlaki gıdalarına en feyyaz menbalardır. Binaenaleyh camilerin ve mescitlerin minberlerinden halkı tenvir ve irşad edecek kıymetli hutbelerin muhteviyatına halkça itila imkânlarını temin, Şer’iyye Vekâleti Celilesi’nin mühim bir vazifesidir. Minberlerden halkın anlayabileceği lisanla ruh ve dimağa hitap olunmakla ehl-i İslam’ın vücudu canlanır, dimağı saflanır, imanı kuvvetlenir, kalbi cesaret bulur. Fakat buna nazaran Huteba-i Kiram’ın haiz olmaları lazım gelen evsaf-ı ilmiye, liyakat-ı mahsusa ve ahval-i âleme vukuf haiz-i ehemmiyettir. Bütün vaiz ve hatiplerin bu ümniyeye hadim olacak surette yetiştirilmesine Şer’iyye Vekâleti’nin sarf-ı mukderet edeceğini ümit ederim.” [14]

             Atatürk 7 Şubat 1923 Çarşamba günü öğle namazını cemaatle birlikte Balıkesir Zağnos Paşa Camiinde kılmış, şehitler için okunan mevlitten sonra minbere çıkarak bir hitabede bulunmuştur. Önce İslam Dini ve onun temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim hakkında, sonra Peygamberimizin yaşayışı ve nasıl örnek alacağımıza dair, daha sonra da camilerin toplum hayatındaki fonksiyonu, hutbelerin anlaşılır olması ile ilgili bilgiler vermiştir.[15]  Bu hitabeden yaklaşık dört yıl sonra 17 Şubat 1927 tarihinden itibaren Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından 51 konuyu içeren Türkçe hutbeler hazırlanarak tüm görevlilere dağıtılmıştır.[16]  Atatürk, dinin asıl kaynağından öğrenilmesini ve bunun da iyi eğitim almış kişiler vasıtası ile okulda gerçekleşmesini istemektedir: “Her fert dinini diyanetini, imanını öğrenmek için bir yere muhtaçtır; orası da mekteptir. Fakat nasıl ki, her hususta yüksek meslek ve ihtisas sahipleri yetiştirmek lazımsa, dinimizin felsefi gerçeğini tetkik, tetebbu bakımından ilmi ve fenni kudrete sahip olacak güzide ve hakiki ulema yetiştirecek yüksek müesseselere malik olmalıyız.[17]

 

            Din Adamları ve Atatürk:                                        

            Özellikle Milli Mücadele yıllarında her faaliyette, her kongrede, her şehirde din adamlarının katkısını görüyoruz. Sivas ve Erzurum Kongrelerinin yanında, Balıkesir’de yapılan Kuvay-ı Milliye Kongresine, Alaşehir’de, Nazilli’de ve Lüleburgaz’da yapılan kongrelere katılanların çoğunu din adamları oluşturmuştur.[18] Müdafa-i hukuk Cemiyetlerinin hemen tamamında yine din adamlarını ön saflarda izliyoruz.[19] Kazım Özalp’in dediği gibi: “Uygun olmayan durum ve koşullar içinde, saygıdeğer din bilginlerimiz öne geçmişler, sadece telkin ve aydınlatma ödevi ile yetinmemişler, ulusal kuvvetlerin başında da çarpışmışlardır.”[20]  

           Atatürk din adamlarından bahsederken: “Milletimizin içinde hakiki ve ciddi ulema vardır. Milletimiz bu gibi ulemasıyla müftehirdir.”[21]  ifadesini kullanmıştır.  Beykoz imamı ile Atatürk arasında geçen bir konuşmayı kaynakların aktardığı şekliyle İmam Hafız Efendi’den dinleyelim: Bir ikindi namazı sonrasında iskelenin yanında bulunan kahvede oturuyordum. Derken birkaç otomobil geldi ve durdu. En öndekinden Atatürk indi, etraf hemen kalabalıklaştı, ben de kalabalığın arasında yer aldım. Atatürk halkı sükûnete davet ederek konuşmaya başladı:

 — Beykoz imamı burada mı? Gelsin de konuşalım. Ben hemen ileri çıkarak:

 — Buyur Paşam, konuşalım. Atatürk sol avucundaki üzümleri bana göstererek:

 — Hoca, bu helal de bunun suyu niçin haram? Bize söylesene. Bu sual karşısında şaşırdım, bir müddet düşündükten sonra:

 — Paşam karın sana helal de kızın niçin haram? deyince Paşa gülümseyerek:

 — Hoca sen âlimsin; ben softaları arıyorum. Yarın saraya gel de seninle konuşalım.

      Ertesi gün saraya gittim; beni karşısına oturtarak çeşitli ayetler okuttu ve kendisi tefsir etti.[22]

            Atatürk yine bir gezi esnasında Polonezköye uğramış, kendilerini karşılayan düzgün giyimli, kültürlü kişinin imam olduğunu öğrenince çok memnun kalarak imamın evinde misafir olmuş, evin tertip ve düzenini, çocukların temiz ve bakımlı olmasını takdir etmiştir. O zamana kadar böyle tertipli ve düzenli bir köy evine rastlamadığını belirterek, çocukların okutulması için yanında bulunanlara talimat vermiş ve Ankara’daki bir yatılı okula alınmalarını sağlamıştır.[23]

            Atatürk’ün ilk Diyanet İşleri Başkanı Rifat Börekçi ile de yakın bir dostluk ve samimiyeti vardı. İstanbul hükümetinin tesiri ile Şeyhülislam Dürrizade Abdullah Efendi tarafından verilen ve Kuvay-ı Milliyecileri hain ilan eden fetvaya karşı, dönemin Ankara Müftüsü Rifat Börekçi ve 155 din adamı karşı fetva ile Milli Mücadeleye en önemli desteği vermiş oldular.[24] Börekçizade Rifat arkadaşları ile maddi anlamda da Atatürk ve ekibine ciddi katkıda bulunmuşlar, bunun karşılığında Atatürk’ün sevgi ve ilgisine mazhar olmuşlardır. Rifat Börekçi Diyanet İşleri Başkanı iken Atatürk her hafta yaverini göndererek hatırını sordurmuş ve kendisine resmi otomobil tahsis ettirmiştir.[25] Rıfat Börekçi hoca kendisini karşılarken ayağa kalkan Atatürk’e “Paşam beni mahcup ediyorsunuz” deyince, Atatürk: “Din adamlarına saygı göstermek Müslümanlığın icaplarındandır” diye cevap vermiştir.[26] Ankara Müdafa-i Hukuk Cemiyeti’nin başkanlığını da yürüten Börekçizade Rifat, Heyet-i Temsiliye’nin Ankara’daki çalışmalarına her türlü maddi-manevi desteği sağlamış, hatta hanımının ve kendisinin cenaze masrafları için ayırdığı para ile Ankara ve ilçelerinden toplanan paraları Atatürk ve arkadaşlarına vermiştir.[27] Milli Mücadele’nin önde gelen isimlerinden biri olan Albay Hüsamettin Ertürk din adamlarının katkısını şu sözlerle dile getirmiştir: “Mütareke yıllarının isimsiz kahramanları içine başı sarıklı din adamlarını, imam ve müezzinleri, kürsü vaizlerini, tekke mensuplarını, medrese hocalarını da dâhil etmek mecburiyetindeyiz. Bunlar dini mefkûreler sevkiyle Milli Mücadelenin muvaffakiyetine can-ı gönülden çalışmışlar, kavlen ve fiilen bu uğurda ellerinden geleni yapmışlardır.”[28]

            Amasya müftüleri Abdurrahman Kamil Efendi ve Hacı Tevfik Efendi de Atatürk’le yakın ilişkileri olan ve ondan sürekli saygı gören insanlardır. Hacı Tevfik Efendi Atatürk’ü Amasya’ya davet etmiş, müdafaa-i hukuk cemiyetinde aktif rol üstlenmiş, topladığı milis kuvvetleri ile eşkıyanın isyanlarını bastırmıştır. Abdurrahman Kamil Efendi de aynı minval üzere hizmete devam etmiş, Mustafa Kemal Paşa’nın da hazır bulunduğu Amasya Bayezıd Camiinde 13 Haziran 1919 tarihinde verdiği vaazla milli mücadele heyecanını halka aşılamıştır. Atatürk her Amasya’ya gelişinde Hoca Efendiyi ziyaret etmiş, son gelişinde ise trenden iner inmez yine onu sormuş, torunu Nafiz Yetkin’in koluna girerek getirdiği Abdurrahman Kamil Efendi ile Gazi Mustafa Kemal arasında şöyle bir olay geçmiştir.

Atatürk trenin merdiveninden inerken Hoca Efendinin köstekli saatini göstererek;

—Bu nedir? Bu cennetin anahtarı mı yoksa! Ver de cennete girelim…

—Asıl cennetin anahtarı sende Paşam!

—Nasıl bende olur cennetin anahtarı?

—Sen ki cahil millete okuma yazma öğrettin, okumak için kitap getirdin, bundan ala cennet anahtarı olur mu? [29]

            Sivas Müftüsü Abdurrauf Efendi de Atatürk’ün sevdiği ve değer verdiği âlimlerdendir. Sivas Kongresi esnasında büyük hizmetleri olmuştur. Erzurum’dan gelecek misafirleri karşılamak için ev ev, dükkân dükkân dolaşan müftü efendi, arkadaşları ile birlikte Atatürkün kalacağı odayı evlerinden getirdikleri eşyalarla tefriş etmişlerdir. Kadı Hasbi Efendi ve Arap Şeyh diye bilinen Seyyid Abdullah Haşimi de Sivas Kongresi günlerinde müftü Abdurrauf Efendi’nin yanında olmuşlardır.[30]

            Atatürk’ün Trablusgarp savaşından beri tanıdığı Şeyh Senusiyi[31] getirterek Anadolu’nun çeşitli yerlerinde vaaz ve irşad faaliyetinde görevlendirmesi, Sivas’ta İslam Birliği Kongresi yaptırması, Ulu Camide hutbe okutması da üzerinde düşünülmesi gereken bir olaydır.[32] Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı saflarında katılarak Libya ve Cezayirde Fransızlara karşı savaşmış olan Senusiler’in şeyhi olan Libya’lı Ahmed Senusi, Vahideddin tahta çıktığında ona kılıç kuşatması için bir denizaltı ile gizlice İstanbul’a getirilir. Mondros mütarekesinin imzalanması sebebi ile ülkesine dönmeyip Bursa’ya yerleşir. Bu sırada 56. Tümen Kumandanı Bekir Sami Bey vasıtası ile Milli Mücadeleye destek olma arzusunu Mustafa Kemal’e iletir. Bu isteği olumlu bulan Mustafa Kemal, Şeyh Senusi ve arkadaşlarını Ankara’ya davet ederek 25 Kasım 1920 de TBMM de bir konuşma yapmasını temin eder. Sonraki dönemlerde onu “Gezici Vaiz” olarak önce doğu ve güneydoğuda, sonra başka illerde görevlendirir.[33]

             Milli mücadele yıllarında Osmanlı geleneğini sürdüren Atatürk, kanaat önderleriyle iyi ilişkiler kurmuştur. Erzurum kongresinden dönerken Elazığ valisi Galip Bey’in suikast için yüklüce para verdiği Haydar Ağa ve milisleri Kutu Deresi mevkiinde Atatürk ve arkadaşlarının yolunu keserler. Niyetlerinin ne olduğunu soran Atatürk’e Haydar Ağa paraları verir ve desteğini bildirir. Bunun üzerine kendisine Dersim mebusu olarak Ankara’ya gelmesini teklif eden Atatürk’e Haydar Ağa şu cevabı verir: Ben buraları terk edip gelemem ama kardeşim Diyap’ı kabul ederseniz o mebus olsun. Diyap Ağa mebus olur ve Atatürk ona ilgi ve özen gösterir.[34] Hacıbektaş dergâhındaki Çelebi Cemalettin Efendi ile postnişin Niyazi Salih Baba Atatürk ve arkadaşlarına açık destek vermişlerdir.[35]

            Isparta’da Hafız İbrahim Efendi “Demiralay”, Afyonkarahisar’da Hoca İsmail Şükrü Efendi “Çelikalay” isimli milis kuvvetlerinden oluşan birlikleriyle düşmanın durdurulması ve püskürtülmesinde önemli roller üstlenmişlerdir. Demiralay Isparta ve çevresini İtalyanlara karşı korumuş, Çelikalay ise Dumlupınar’da Yunan kuvvetlerini durdurmuştur.[36] Atatürk ulemanın bu katkısını “Hakikati halka izah ettiler… Doğru yolu gösteren vaaz ve nasihatlerden sonra herkes çalışmaya başladı.[37]  diye ifade etmiştir.

           Atatürk İzmir’de Latife Hanım’la evlenirken müftü Rahmetullah Efendi’ye dini nikâh kıydırmış, nikâh şahitliklerini Fevzi Çakmak ile Albay Asım Gündüz yapmışlar, mehir olarak da on dirhem gümüş belirlenmiştir. 20 Ocak 1923 tarihinde Uşşakizade Muammer Bey’in malikânesinde kıyılan nikâhta İzmir Valisi Abdulhalık Bey ile Kazım Karabekir de hazır bulunmuşlardır.[38]      

 

             Sonuç:             

            Cumhuriyetle birlikte Diyanet İşleri Başkanlığının kurulması, ilk Türkçe tefsir, meal ve hadis kitaplarının yazdırılması, hutbelerin Türkçe okunması önemli hizmetlerdir ve dinin anlaşılması için atılmış hayati nitelikte adımlardır. O dönemde yazılan ve tercüme ettirilen dini eserler hala ilgililer için temel kaynak olma özelliğini sürdürmektedirler. Dinin doğru ve ana kaynaklarından öğrenilmesinin milletimiz için çok mühim olduğunu bilen Atatürk; bilgili, aydın ve dini doğru anlayıp anlatan bütün din adamlarına yakın ilgi duymuş, onları destekleyerek saygıda kusur etmemiştir. Onun en büyük amacı, dinin her türlü hurafeden ayıklanarak gerçek anlamıyla millet tarafından öğrenilebilmesinin yollarını açmak olmuştur. Bu öğrenimin yerinin okullar olduğunu belirtmiş ve kendisi hayatta iken birinci sınıf hariç ilkokullarda haftada iki saat Kur’an-ı Kerim ve Din Dersi programda yer almıştır. Atatürk, diğer alanlarda olduğu gibi din alanında da uzman din adamları ile bunların yetiştirileceği okulların lüzumuna vurgu yapmıştır. Bu okullarda yetişmiş kişilerin de mihrab ve minberlerden, anlayacakları bir dille ve ruhuna hitap ederek halkı irşad etmesinin önemini dile getirmiştir. Seçkin ulema ise kürsüden cepheye kadar tüm gayretlerini vatanları için sarf etmişlerdir.

             Yazımızı Atatürk’ün ölümünden 15 gün kadar önce bütün Müslümanlara gönderdiği şu mesajla bitirmek yerinde olacaktır: “Bütün Dünyanın Müslümanları Allah’ın son Peygamberi Hz. Muhammed’in gösterdiği yolu takip etmeli ve verdiği talimatları tam olarak tatbik etmeli. Tüm Müslümanlar Hz. Muhammed’i örnek almalı ve kendisi gibi hareket etmeli; İslamiyet’in hükümlerini olduğu gibi yerine getirmeli. Zira ancak insanlar bu şekilde kurtulabilir ve kalkınabilirler.”[39]

 

BİBLİYOGRAFYA:

-AKYOL, Taha, Ama Hangi Atatürk, Doğan Yayınları, İstanbul 2008.

Atatürk Düşüncesinde Din ve Laiklik, Komisyon, Atatürk Arşt.Mrk.Yayınları, Ankara 1999.

-CÜNDİOĞLU, Dücane, “Matbu Türkçe Kur’an Çevirileri ve Kur’an Çevirilerinde Yöntem Sorunu”, 2.Kur’an Sempozyumu (Tebliğler-Müzakereler), Bilgi Vakfı Yayınları, Ankara 1996.

-DEMİRER, Ercüment, Din, Toplum ve Kemal Atatürk, Kardeş Matbaası, Ankara 1969.

-ECER, A.Vehbi, “Atatürk’ün Din ve İslam Dini Hakkındaki Görüşleri”, Atatürk Düşüncesinde Din ve Laiklik, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1999.

-FIĞLALI, E.Ruhi, Atatürk ve Din, Azerbaycan Kültür Derneği Yay.,Ankara 1988.

-GÜNAYDIN, Necip, “Milli Mücadelede Şeyh Senusi’nin Sivas’taki İttihad-ı İslam Kongresi ve Ulu Camideki Hutbesi”, Tarih ve Düşünce Dergisi, S.45, İstanbul 2005.

-GÜRTAŞ, Ahmet, Atatürk ve Din Eğitimi, DİB Yay.,Ankara 1981.

İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, C.15, İstanbul 1997.

-JACHKE, Gotthard, ”Atatürk’ün İndinde Dinin Önemi”,Çev:Nimet Arsan, Atatürk Düşüncesinde Din ve Laiklik, Atatürk Araştırma Merkezi Yay.,Ankara 1999.

-KALELİOĞLU, Oğuz, Atatürk ve Atatürk İlkeleri, DİB Yay.,Ankara 2001.

-KUTAY,Cemal, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarları, DİB Yay.,Ankara 1973.

Milliyet Gazetesi, 7 Eylül 2006, 19 Kasım 2011 tarihli nüshalar.

-ÖZKÖSE, Kadir, Muhammed Senusi (Hayatı, Eserleri, Hareketi), İnsan Yayınları, İstanbul 2000.

Sahih-i Buhari ve Tecrid-i Sarih Tercümesi, Diyanet Yayınları, Ankara 1988.

-SARIKOYUNCU, Ali, Atatürk Din ve Din Adamları, TDV Yayınları, Ankara 2004.

-SARIKOYUNCU, Ali, Milli Mücadele Din Adamları, DİB Yay.,Ankara 2002.

-TETİK, Gaffar, Atatürk ve Din, Diyanet Aylık Dergi Eki, S.94, Ankara 1998.

-YAKIT, İsmail, Atatürk ve Din, SDÜ Yay.,Isparta 1999.

-YAZIR, Hamdi, Kur’an-ı Kerim Meali, Okyanus Yayıncılık, Kayseri 2007.

-YILMAZ, M.Nuri, Konuşmalar-Makaleler, Diyanet Yayınları, Ankara 2000.

 


[1] Gotthard Jaschke, “Atatürk’ün İndinde Dinin Önemi”, Çev: Nimet Arsan, Atatürk Düşüncesinde Din ve Laiklik, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1999, s.81.

[2] Ethem Ruhi Fığlalı, Atatürk ve Din, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara 1988, s.6.

[3] Bkz: Milliyet Gazetesi, 7 Eylül 2006 tarihli nüsha, s.3.

[4] Ali Sarıkoyuncu, Atatürk Din ve Din Adamları, TDV Yayınları, Ankara 2004, s.226.

[5] Tibyan Tefsiri : Hıdır b.Abdurrahman el-Ezdi’nin H.773 te yazdığı Et-Tibyan fi Tefsiri-l Kur’an isimli Arapça eserdir. Mevakib : Hüseyin b.Ali el-Kaşifi’nin H.900 de yazdığı El Mevahibu-l Aliyye isimli Farsça eserdir.

[6] Dücane Cündioğlu, “Matbu Türkçe Kur’an Çevirileri ve Kur’an Çevirilerinde Yöntem Sorunu”, 2.Kur’an Sempozyumu, Bilgi Vakfı Yayınları, Ankara 1996, s.167,168.

[7] Cündioğlu, a.g.m, s.168.

[8] Cündioğlu, a.g.m, s.186.

[9] TDVİA, C.15, s.153; İsmail Yakıt, Atatürk ve Din, SDÜ Yayınları, Isparta 1999, s.30.

[10] O dönemde Kur’an önce Arapçadan batı dillerine tercüme ediliyor, o tercümelerden de Türkçeye tercüme ediliyordu. Bu durum büyük hatalara sebep oluyordu. Kazımirski’nin Fransızca Kur’an tercümesinden Cemil Said tarafından yapılan Türkçe tercüme bunlardan biridir ve Atatürk tarafından beğenilmemiştir. Bk: Yakıt, a.g.e., s.33; Cündioğlu, a.g.m, s.186,187.

[11] Hamdi Yazır, Kur’an-ı Kerim Meali, Okyanus Yayıncılık, Kayseri 2007, s.7–8.

[12] İsmail Yakıt, a.g.e., s.31.

[13] Kamil Miras, Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1988, c.4, s.9.

[14] Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1997, s.246–247.

[15] Ali Sarıkoyuncu, Atatürk Din ve Din Adamları, TDV Yayınları, Ankara 2004, s.98.

[16] A.Vehbi Ecer, “Atatürk’ün Din ve İslam Dini Hakkında Görüşleri”, Atatürk Düşüncesinde Din ve Laiklik, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1999, s.131.

[17] Yakıt, a.g.e, s.62.

[18] Ali Sarıkoyuncu, Atatürk Din ve Din Adamları, TDV Yayınları, Ankara 2004, s.148–154.

[19] Ali Sarıkoyuncu, a.g.e., s.160-162.

[20] Cemal Kutay, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarları, DİB Yayınları, Ankara 1973, s.383.

[21] İsmail Yakıt, a.g.e.,15,17,20.

[22] İsmail Yakıt, a.g.e. s.51–53; Ahmet Gürtaş, Atatürk ve Din Eğitimi, DİB Yayınları, Ankara 1981, s.60–63.

[23] Ahmet Gürtaş, a.g.e., s.61.

[24] Oğuz Kalelioğlu, Atatürk ve Atatürk İlkeleri, DİB Yayınları, Ankara 2001, s.67–68.

[25] Cemal Kutay, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarları, DİB Yayınları, Ankara 1973, s.190–194.

[26] Ercüment Demirer, Din Toplum ve Kemal Atatürk, Kardeş Matbaası, Ankara 1969, s.12.

[27] Ali Sarıkoyuncu, Atatürk Din ve Din Adamları, TDV Yayınları, Ankara 2004, s.172. (Börekçizade Rifat’ın 1200 Tl.lik yardımı ve arkasından 46.500 Tl.lik yardımının T.C.nin ilk hazinesi olarak değerlendirilebileceğini milletvekili oğlu Fuat Börekçi bir röportajında ifade etmiştir.Bkz: Sarıkoyuncu, a.g.e, s.172, 570 no’lu dipnot.Ayrıca Bkz: Bayram Sakallı, Ankara ve Çevresinde Milli Hareketler, Ankara 1998, s.72)

[28] Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadelede Din Adamları, C.1, s.214.

[29] Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadelede Din Adamları, DİB Yayınları, Ankara 2002, C.1, s.177–210.

[30] Ali Sarıkoyuncu, Atatürk Din ve Din Adamları, s.138.

[31] Senusiler hk. ayrıntılı bilgi için bk: Kadir Özköse, Muhammed Senusi, İnsan Yayınları, İstanbul 2000.

[32] Necip Günaydın, “Milli Mücadelede Şeyh Senusi’nin Sivas’taki İttihad-ı İslam Kongresi ve Ulu Camideki Hutbesi”, Tarih ve Düşünce Dergisi, İstanbul 2005, S.45; Taha Akyol, Ama Hangi Atatürk, Doğan Yayınları, İstanbul 2008, s.194–201.

[33] Taha Akyol, a.g.e., s. 191 vd.

[34] Güneri Civaoğlu, “Ata’nın Hayatını Dersimli Kurtardı”, Milliyet Gazetesi, 19 Kasım 2011, s.19.

[35] Sarıkoyuncu, a.g.e., s.140.

[36] Sarıkoyuncu, a.g.e., s.155-158.

[37] Sarıkoyuncu, Milli Mücadelede Din Adamları, C.1, s.11.

[38] Mehmet Nuri Yılmaz, Konuşmalar-Makaleler, DİB Yayınları, Ankara 2000, C.VI, s.996.

[39] Gürtaş, a.g.e., s.71.

YAZ KUR’AN KURSLARINDA PROGRAM, UYGULAMA VE MEKÂN’IN ÖĞRENCİ BAŞARISINA ETKİSİNE DAİR BAZI TESPİT VE TEKLİFLER

 

 

             Yrd. Doç.Dr. Mustafa ÖNDER

 

                                                                                                     AİBÜ Eğt. Fak. Öğr. Üyesi

Giriş:

            Kur’an okuma ve okutma faaliyeti ilk vahyin gelmesiyle birlikte başlamış ve günümüze kadar kesintisiz olarak devam etmiştir. Kur’an’ın bizzat kendisi okunmasını, anlaşılmasını istemiş, bunu yapanları övmüştür.[1] Peygamberimiz de hadislerinde Kur’an okuma ve okutmayı teşvik etmiş, sevabı ile ilgili müjdeler vermiştir.[2] Öte yandan Müslümanların ibadetlerini yaparken ve günlük yaşamlarının birçok bölümünde Kur’an’dan bazı bölümlerin okunması gerekliliği Kur’an öğretimini sürekli canlı tutmuştur. Asr-ı saadetten itibaren evlerde, cami ve mescitlerde başlayan Kur’an öğretimi, daha sonra buraların yeterli olmamaya başlamasıyla küttab, medrese, mektep gibi çeşitli mekânlarda sürdürülmüş,[3] Selçuklular ve Osmanlılar döneminde, Darü-l Kurra, Darü-l Huffaz, İhtisas Medreseleri ve Sıbyan Mekteplerinde devam etmiştir.[4] Cumhuriyetin kurulması ile birlikte bu kurumlar okul olma vasfını kaybederek Kur’an Kursu’ na dönüşmüştür.[5] Tevhid-i Tedrisat kanunu gereği bütün eğitim kurumlarının Milli Eğitim Bakanlığına bağlanması söz konusu olunca, dönemin Diyanet İşleri Başkanı Rifat Börekçi, yetişmiş personel ihtiyaçlarını dile getirerek Kur’an Kurslarının uhdelerinde kalmasını istemiş ve neticede bu kurumlar Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı olarak günümüze kadar faaliyetlerini yürütmüştür.[6] Sayıları zaman zaman azalıp çoğalsa da Kur’an Kurslarındaki öğretim, hiç kesintiye uğramadan devam etmiştir.[7]

            Halen ülkemizde yaygın eğitim içerisinde, isteğe bağlı din eğitimi ihtiyacını planlı, programlı olarak karşılamaya çalışan yegâne kurum Kur’an Kurslarıdır.[8] Kur’an Kursları içinde de öğrenci profili ve sayısı, 2005 yılından itibaren uygulanan kur sistemine dayalı, öğrenci merkezli ve çerçeve esnek program uygulamasıyla Yaz Kur’an Kursları son derece önemlidir. Yaz kurslarına 2009 yılında 967.210 erkek, 914.427 kız olmak üzere toplam 1.881.637 öğrenci katılmıştır.[9]  Gönüllülük esasına dayalı ve ilköğretim 5.sınıf ile lise son sınıf arası öğrencilerin devam ettiği bu kurslar; uygulanan programı, örgün eğitimdeki DKAB dersine ve öğrencilerin sosyalleşmesine katkısı, okul-aile-cami etkileşimini sağlaması bakımından üzerinde durulması, alan araştırmaları yapılması gereken kurumlardır. Katılan öğrenci sayısı dikkate alınırsa; ülkemizde yaygın eğitimdeki en büyük organizenin Yaz Kur’an Kursları olduğu ve Diyanet İşleri Başkanlığının bu kurslar vasıtasıyla önemli bir hizmet yürüttüğü görülecektir.

 

           Araştırma Hakkında:

           Çalışmamız 2008 yılında Sivas il merkezinde açılan 25 Yaz Kur’an Kursunda 566 öğrenci üzerinde yapılan anket, ön test ve son test verilerinin SPSS programında değerlendirilmesi ve yorumlanması üzerine bina edilmiştir. Basit tesadüfî örnekleme[10] yöntemiyle seçilen 25 Yaz Kur’an Kursu’nun 16 tanesi camilerde, 9 tanesi müstakil Kur’an Kursu binalarında açılmıştır. Araştırmaya katılan öğrencilerin 304’ü erkek, 262’si kız’dır. Yaz kursu başlangıcında öğrencilere müfredattaki 5 öğrenme alanı ile ilgili ön test uygulanmış, kurs bitiminde aynı öğrencilere son test uygulanarak kazanımları ölçülmeye çalışılmıştır. Geçerliliği sağlamak amacıyla her iki testte aynı sorulara yer verilmiştir.[11] Kişisel bilgiler için kurs bitiminde öğrencilere bir de anket uygulanmıştır. Kur’an-ı Kerim dersindeki başarıyı ölçmek için gözlem formu kullanılmış ve öğreticilerden destek alınmıştır. Uygulanan testlerdeki sorular öğrenci kitapları ve hedef davranışlar esas alınarak belirlenmiştir. Anket ve testler sonunda elde edilen verilerin analizi SPSS Programı ile yapılmıştır. Bizzat yaptığımız gözlemler, öğreticilerle görüşmeler ve konu ile ilgili bazı çalışmalardaki bilgiler elde ettiğimiz sonuçların yorumlanmasında katkı sağlamıştır. Yaz Kur’an Kurslarında hedeflerin gerçekleşme düzeylerini belirlemek için yaptığımız ve alanında ilk olan bu kapsamlı çalışmadan birçok sonuç elde ettik. Bu sonuçlardan, öğrenci başarısında etkili olan mekân unsuruyla, uygulamadaki bazı problemleri ve çözüm önerilerini ele aldığımız tebliğimizle; başarının arttırılmasına, kurslardaki eğitim öğretim faaliyetlerine, bir geri bildirim olarak program geliştirme çalışmalarına, ilgili kurumlara katkı sağlamayı amaçlıyoruz.

 

 

YAZ KURSLARINDA ÖĞRENCİ BAŞARISINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER  

          Yukarıda araştırmadan elde ettiğimiz sonuçları bir şekil ile göstermeye çalıştık. Buna göre; cinsiyet, ders kitabı, öğretim ortamı, namaz kılma, DKAB dersine ilgi, bir önceki yıl Yaz Kursu’na gelme öğrenci başarısında etkili olmayan unsurlardır. Öğrencinin yaşı, ailesinin aylık geliri, ailenin eğitim durumu, DKAB ders konuları, DKAB ders notları, dini kitap okuma, TV de dini programlar seyretme, öğreticilerin tutumu, diğer derslerdeki başarı, kurs çeşidi ve kursa geliş amacı başarıyı etkileyen unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Biz tebliğimizde öğrenci başarısını etkileyen (özellikle Kur’an-ı Kerim dersinde) bir unsur olarak kursun yapıldığı mekân üzerinde duracağız.

 

          Öğrenci Başarısında Etkili Olan Bir Unsur: Kursun Yapıldığı Mekân

          Yaz Kur’an Kursları çok farklı mekânlarda yapılmaktadır. Çoğunluğu camilerde olmak üzere, Kur’an Kursu binaları, köylerde kullanılmayan okul binaları, sivil toplum kuruluşlarına ait bazı mekânlarda yaz kursları düzenlenmektedir. Camilerde ibadet edilen asıl mekânların yanında, müstakil odalarda veya cami müştemilatındaki başka kısımlarda (genelde alt kattaki bölümler)  öğretim yapılmaktadır. Yaz Kurslarının yapıldığı mekânların öğrenci başarısı üzerinde etkili olduğuna dair veriler aşağıdaki tabloda ele alınmaktadır. Derslerdeki başarı oranı kursun yapıldığı mekâna göre farklılık göstermektedir.

 

           Öğrencilerin Kur’an Kursu Türüne Göre Son Test Puanı Ortalamaları

 

  Kurs Türü (Recode)

N

Ortalama

ss

1.Kur Kur’an Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

207

6,9662

1,22428

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

103

7,5049

1,17050

1.Kur İtikat Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

207

7,5990

1,17771

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

103

7,3883

1,23060

1.Kur İbadet Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

207

7,2174

1,34961

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

103

6,8155

1,31915

1.Kur Ahlak Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

207

7,2077

1,36898

   

 

 

 

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

103

6,6990

1,39210

1.Kur Siyer Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

207

7,3478

1,66190

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

103

7,3786

1,52184

2.Kur Kur’an Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

99

6,8889

1,24449

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

58

7,7069

1,52187

2.Kur İtikat Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

99

7,8687

1,41166

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

58

7,6724

1,74102

2.Kur İbadet Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

99

7,8485

1,55422

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

58

7,6034

1,49783

2.Kur Ahlâk Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

99

7,3434

1,55289

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

58

7,2931

1,62231

2.Kur Siyer Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

99

7,2727

1,68316

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

58

7,6379

1,43513

3.Kur Kur’an Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

71

7,3099

1,11601

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

28

7,7857

1,03126

3.Kur İtikat Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

71

8,2676

1,33050

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

28

7,9643

1,66627

3.Kur İbadet Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

71

7,3944

1,45876

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

28

7,5714

1,28894

3.Kur Ahlâk Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

71

6,9718

1,63857

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

28

7,4286

1,50132

3.Kur Siyer Son Test Puanı Cami İçinde Öğretim

71

7,3803

1,37702

  Müstakil kurs Binası veya Cami Bitişiğinde Özel Derslik

28

7,2500

,92796

 

Son test puanlarının öğrencilerin devam ettiği Kur’an kursunun ortamına göre farklılığının istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığını belirlemek amacıyla yapılan ilişkisiz örneklemler t-testi sonuçlarına ilişkin bulgular yukarıdaki tabloda verilmektedir. İlgili tablo incelendiği zaman birinci kur Kur’an (t: 3,72, Sd: 308; p<0,05), birinci kur İbadet (t: 2,48, Sd: 308; p<0,05), birinci kur Ahlak (t: 3,06, Sd: 308; p<0,05), ikinci kur Kur’an (t: 3,65, Sd: 308; p<0,05) ve üçüncü kur Kur’an (t: 1,95, Sd: 308; p<0,05) derslerinde son test puanlarının kurs ortamına göre istatistiksel açıdan anlamlı bir şekilde farklılaştığını görmekteyiz.

 Kur’an öğretim alanında her üç kurda da müstakil Kur’an Kursu binası veya müstakil bir derslikte öğretim yapan öğrencilerin son test puanları, cami içinde öğretim yapan öğrencilerin ortalamasından daha yüksektir. Bu bulgular bize Kur’an dersi için müstakil sınıf ortamına benzer bir ortamda yapılan öğretimin başarı üzerinde olumlu etkisi olduğunu göstermekte ve Kur’an öğretimi açısından müstakil sınıf ortamının cami ortamına göre daha uygun olduğu sonucuna ulaştırmaktadır. Bu konuda ulaşabildiğimiz başka veri bulunmamaktadır. Benzer araştırmalarla konunun test edilmesinde yarar vardır.

 

 Birinci kur ibadet ve ahlak öğretim alanlarında ise cami içinde öğretim yapan öğrencilerin son test puanları, müstakil dersliklerde öğretim yapan öğrencilere göre daha yüksek değerlerle karşımıza çıkmaktadır. İstatistiksel olarak anlamlı bulunmasa da, yukarıdaki tablo da verilen ortalamalara bakılırsa, Kur’an dışında kalan tüm derslerde benzer bir durum söz konusudur. İtikat, İbadet, Ahlâk ve Siyer gibi dini yaşantıyı örüntülemeyi amaçlayan, dini yaşantıları öğrenmede önceleyen derslerde cami ortamı daha olumlu bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.

            Bu bulguları birlikte değerlendirdiğimizde öğretim ortamının Yaz Kur’an Kurslarında başarıyı etkileyen önemli bir faktör olduğunu söyleyebiliriz. Ancak, öğretim ortamının sabit ortama dayalı olması yerine derslerin ve konuların özelliklerine göre farklı öğretim alanlarının işe koşulduğu modüler bir öğretim ortamının tercih edilmesi öğrenci başarısına daha olumlu katkılar sağlayacaktır. Kur’an-ı Kerim dersinin sınıf ortamında, diğer derslerin ise cami ortamında iyi öğrenilebileceğini bu sonuçlardan anlayabiliriz. Zira Kur’an-ı Kerim dersi sürekli takibi, tekrarı ve uygulamayı gerektirmektedir. Sınıf ortamında öğrencilerin hocalarını ve birbirlerini dinleyerek ders yapmaları olumlu sonuçlar doğurmaktadır. Diğer derslerde ise daha ziyade anlatım metodu kullanılmakta ve ibadetlerin camide uygulamasını yapmak mümkün olmaktadır. Gözlemlerimiz ve öğretici görüşleri de bu doğrultudadır.

 

            Sonuç ve Teklifler:

           Araştırmamızda ortaya çıkan önemli bir sonuç; Müstakil Kur’an Kurslarında veya sınıf ortamında yapılan Kur’an dersindeki başarının, cami ortamında yapılan Kur’an dersine göre daha yüksek olmasıdır.[12] Kur’an dersi için müstakil sınıf veya Kur’an Kursu, diğer dersler için cami ortamının daha verimli olduğunu söyleyebiliriz. Yaz Kur’an Kurslarında en azından bu uygulama denenmeli ve sonuçları yeniden değerlendirilmelidir.

            Yaz Kur’an Kursları Öğretim Program ile ilgili olarak şunları söyleyebiliriz: Öğrencilerin başarıları bilişsel ağırlıklı ve günlük hayatta görüp uygulama imkânı bulamadıkları konularla soyut ve metafizik konularda daha düşüktür. Program öğrencilerin yeteneklerinden ziyade bilgi seviyelerine göre gruplandırılmasını ön görmektedir. Hâlbuki Kur’an öğretimi ile dini bilgiler öğretimi farklıdır. Bilgi düzeyine göre gruplandırma Kur’an dersi için geçerli olabilir fakat diğer dersler için öğrencinin zekâ ve yeteneği esas alınmalıdır. Çünkü Kur’an dersinde daha ziyade somut öğrenme söz konusudur. Yani öğrenci Kur’an okuyabilmek için mutlaka yazılı metni görmek ve takip etmek durumundadır. Diğer derslerde ise bilişsel, duyuşsal ve psikomotor öğrenme, öğrenilen bazı konuların camide uygulanması, sorulduğunda bilgilerden akılda kalanların söylenmesi söz konusudur.

            Yeni program bir örgün eğitim programı gibi yoğun bir programdır. Üç kur’da 151 konu vardır. Kur’an-ı Kerim dersini hariç tutarsak, 26 ünite ve 114 konu mevcuttur.[13] Kurs süresinin iki ay olduğu ve Kur’an-ı Kerim dışındaki dersler için günde 1 saat (İbadet dersi 2 saat) ayrıldığı düşünülürse, programın yoğunluğu daha net ortaya çıkar. Örgün eğitimde bir öğretim yılında yaklaşık 72 saat DKAB dersinin olduğu düşünülürse, iki aylık sürede 135 saatlik bir kurs hayli yoğun ve yorucu görünmektedir.[14] Programın ve ders kitaplarının dili küçük çocuklar için ağırdır, bunun sadeleştirilmesi gerekmektedir.

           Konuların kur’lara dağılımında da problem vardır. Özellikle Siyer ve Ahlak dersindeki soyut ve metafizik konuların küçük yaştaki çocuklara değil, bilişsel öğrenme düzeyi gelişmiş ve ilköğretimi bitirmiş çocuklara, uygun metotlar kullanılarak anlatılması gerekir. Kurslara devam eden öğrencilerin büyük bölümünün 11-13 yaş grubunda olması[15] ve bu yaşların somut düşünceden soyut düşünceye geçiş, ahlaki düşünce ve vicdan gelişimi dönemine[16] denk gelmesi programdaki soyut konuların kurlara dağılımının yeniden düzenlenmesini gerektirmektedir.[17] İlköğretim 5. sınıfı bitirmiş olma şartının kalkmasıyla birlikte kurslara yoğun bir katılımın olacağı düşünüldüğünde, konu daha önemli hale gelmektedir. Din eğitiminde anlam ve değerleri çocuklara hazır olarak sunmak ve ezberletmekten ziyade, öğrencinin değerleri anlaması ve kendi değerleri haline getirmesi önemlidir. Diğer bir ifadeyle, din çocuğa “çocuğun dini” olarak sunulmalı; bitmiş, hazır, soyut ve ihata edilemez bir büyüklükte sunulmamalıdır.[18] Eğitimin en kısa zamanda ve en üst düzeyde gerçekleşmesi için bireyin içinde bulunduğu gelişim düzeyinin ve özelliklerinin göz önünde tutulması gerekir.[19] Bu yıl yaş sınırının kalkmasıyla birlikte Yaz Kur’an Kurslarına gelecek küçük çocuklar için gerekli hazırlıklar, program bazında yeni düzenlemeler ve ders materyalleri hazırlama işi şimdiden yapılmalıdır. Yaşanacak yoğunluk içerisinde öğretici ihtiyacı, mekân ihtiyacı ve günde üç saatlik sürenin yeterli olup olmadığı tartışılmalıdır.

          Bizzat yaptığımız denetimlerde, gözlemlerimiz ve öğreticilerle görüşmelerimiz neticesinde uygulama safhasındaki bazı problemler ve çözüm önerilerini sıralayacak olursak:

Yaz Kurslarında her cami görevlisinin öğreticilik yapmasından ziyade; istekli, yetenekli ve formasyonu olan personelin görevlendirilmesi uygun olacaktır. Yapılan araştırmalar öğreticilerin en çok pedagojik formasyon eksikliği hissettiklerini göstermektedir.[20] Çocukların hangi kur’a devam edeceğine sadece cami veya kurs görevlisi karar vermektedir. Bunun için belli ölçütler geliştirilmeli ve çocuğun o anki bilgisinden ziyade yeteneği göz önünde bulundurulmalıdır. Çoklu zekâ teorisinin[21] ve yapılandırmacı eğitim anlayışının[22] gündemde olduğu günümüzde, ‘öğrenciye görelik’ ilkesini programına temel yapan Kur’an Kurslarının bu gelişmelerin dışında kalması düşünülemez.

           Yaz kurslarında Elifba kitabı da hâlâ bir problemdir. Her çocuğun elinde farklı bir Elifba kitabı olması hem öğrencinin, hem öğreticinin işini zorlaştırmaktadır. Standart bir Elifba kitabında karar kılınmalı ve bu Elifba ders kitabının içinde olmalıdır.[23] Kur’an-ı Kerim dersinde sayfa, sure, ayet bulma, indeksi kullanma, sure isimleri ve anlamları gibi hayatın her döneminde lazım olacak teknik bilgiler de verilmelidir. Programda olmasına rağmen[24] daha ziyade Kur’an okumaya ağırlık verildiği ve bu konuların üzerinde durulmadığı gözlemlenmiştir. Kur sisteminde önemli ölçüde başarı sağlanmıştır. Ancak, hâlâ iyi anlaşılamadığı ve uygulamada sıkıntılar yaşandığı yönünde eleştiriler vardır.[25]  Kur sistemi sadece çocukları gruplara ayırmaktan ibaret değildir.[26] 

            En önemli eksiklerden birisi de, dönem ve kurs bitimlerinde muhteva ve programın uygulanmasına dair geri bildirimlerin öğreticilerden alınmamasıdır. Daha ziyade öğrenci sayıları ölçü olmakta, başarı bununla ölçülmektedir.[27] Denetimlerde de aynı durum söz konusu olup, program ve muhtevaya yönelik hususlar hiç gündeme gelmemektedir. Yaz kurslarını denetleyen müftülük personelinin program, kur sistemi ve öğrenciye görelik gibi temel hususlarda bilgi sahibi olması ve öğreticilere bu konularda rehberlik yapması, başarıyı arttıracaktır. Yaz Kursları başlamadan önce yapılan seminerlerde aynı konuların aynı kişilerce işlenmesi ve “Örnek Ders İşlenişleri Görsel Materyal Seti” nin kullanılması öğreticiler tarafından sıkıcı bulunmaktadır.[28] Özellikle eğitim bilimi uzmanlarından ve yeni gelişmeler ışığında hazırlanmış materyallerden faydalanılmalı ve iletişim, çocuk psikolojisi gibi konular seminerde yer almalıdır.[29] Yaz Kur’an Kursu öğreticilerinin, kurslarına devam eden öğrencilerin DKAB dersi öğretmenleri ile koordineli çalışması çok faydalı olacaktır. Zira her iki kurumdaki öğretimin amaçları ile öğrencileri aynıdır. Öğrencilerin son test puanları ile DKAB ders geçme notları arasında anlamlı bir ilişki vardır ve Yaz Kur’an Kurslarındaki öğrenci başarısı DKAB dersi ile doğrudan ilişkilidir.[30]

            Yaz Kursları, ülkemizde başka hiçbir kurum tarafından üstlenilmeyen önemli bir görevi yerine getirmektedir ve hiçbir kurumun alternatifi de değildir. Bu yönü ile Türk Milli Eğitim Sistemi’nin bir parçasıdır.[31] Yeni program, ders kitabı, kur sistemi uygulaması genelde başarılı olmuştur ve beğenilmektedir. Öğreticilerin tecrübesinin artmasının yanında, kur sisteminin yöneticiler, veliler ve öğrenciler tarafından daha iyi anlaşılması, geri bildirimler doğrultusunda programda ve uygulamada bazı düzenlemeler yapılmasıyla Yaz Kur’an Kurslarındaki başarı yükseltilebilir. Bu güzel organizenin her safhasında emeği geçenlere, katılımcılara, müzakerecilere ve dinleyicilere teşekkür ediyor, sempozyumun ilgili kişi ve kurumlara faydalı olmasını diliyorum.

 

 

BİBLİYOGRAFYA:

 

AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2011.

ALTAŞ, Nurullah, Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Öğretmen El Kitabı, Dem Yayınları, İstanbul 2007.

AYDIN, M.Şevki, “İsteğe Bağlı Din Eğitimi Taleplerini Kur’an Kursu’nun Karşılama Durumu”, Diyanet Aylık Dergi, S.193, s.18,19, Ankara 2007.

AYDIN,  M.Şevki, “Yaz Kur’an Kursunda Kur Sistemi”, Dinimizi Öğreniyoruz Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kitabı, TDV Yayınları, s.11-13, Ankara 2007.

AYHAN, Halis, Türkiye’de Din Eğitimi, Dem Yayınları, İstanbul 2007.

BACANLI, Hasan, Eğitim Psikolojisi, Pegem Akademi Yayınları (17.Baskı), Ankara 2011.

BALTACI, Cahit, “Türk Eğitim Sisteminde Kur’an Kurslarının Yeri”, Kur’an Kurslarında Eğitim Öğretim ve Verimlilik, Ensar Yayınları, İstanbul 2000.

BAŞKURT, İrfan, Din Eğitimi Açısından Kur’an Kursları ve Yaz Kur’an Kursları, Dem Yayınları, İstanbul 2007.

BUHARİ, Ebu Abdullah Muhammed b.İsmail, Sahihu-l Buhari, I-VIII, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.

Dinimizi Öğreniyoruz (Öğretici Kitabı), TDV Yayınları, Ankara 2009.

Dinimizi Öğreniyoruz (Öğrenci Kitabı), TDV Yayınları, Ankara 2009.

KARASAR, Niyazi, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Sanem Matbaacılık, Ankara 1991.

Kur’an-ı Kerim Meali, Komisyon, TDV Yayınları, Ankara 2008.

KOÇ, Ahmet, “Yaz Kur’an Kursları Üzerine Bir Araştırma”, Diyanet İlmi Dergi, C.47, S.2, Ankara 2011.

Kuruluşundan Günümüze Diyanet İşleri Başkanlığı, DİB Yayınları, Ankara 1999.

ÖNDER, Mustafa, Yaz Kur’an Kurslarında Dini Öğretmek (Sorunlar ve Çözüm Önerileri), Gündüz Eğitim Yayıncılık, Ankara 2009.

ÖNDER, Mustafa, “Yaz Kur’an Kurslarında Hedeflerin Gerçekleşme Düzeyleri”, Yaygın Din Öğretimi Bağlamında Yaz Kur’an Kursları Sempozyumu, (9-12 Temmuz),Basılmamış Tebliğ, Erzurum 2010.

ÖNDER, Mustafa, “Teorik ve Pratik Açıdan Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programına Bir Bakış”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl 13, S.2, s.275-295, Elazığ 2008.

ÖZDEN, Yüksel, Öğrenme ve Öğretme, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2009.

SAYAR, Kemal-DİNÇ, Mehmet, Psikolojiye Giriş, Dem Yayınları, İstanbul 2009.

TİRMİZİ, Ebu İsa Muhammed, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.

TOSUN, Cemal, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegem Yayınları, Ankara 2007.

URAL, Ayhan- KILIÇ, İbrahim, Bilimsel Araştırma Süreci ve SPSS İle Veri Analizi, Detay Yayıncılık, Ankara 2006.

Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, DİB Yayınları, Ankara 2006.

Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programları, DİB Yayınları, Ankara 2007.


[1] Bkz. Nisa 4/82; Sad 38/29; Muhammed 47/24, İsra 18/82.

[2] Bkz. Buhari, Fezailü-l Kur’an/21; Tirmizi, Fezailü-l Kur’an/16,18.

[3] Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2002, s.1.

[4] Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2011, s.75,88.

[5] Mustafa Önder, Yaz Kur’an Kurslarında Dini Öğretmek (Sorunlar ve Çözüm Önerileri), Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 2009, s.2; Cahit Baltacı, “Türk Eğitim Sisteminde Kur’an Kurslarının Yeri”, Kur’an Kurslarında Eğitim, Öğretim ve Verimlilik, Ensar Yayınları, İstanbul 2000, s.16.

[6] Önder, a.g.e, s.3; Kuruluşundan Günümüze Diyanet İşleri Başkanlığı, DİB Yayınları, Ankara 1999, s.638.

[7] Halis Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi, Dem Yayınları, İstanbul 2007, s.95.

[8] M.Şevki Aydın, “İsteğe Bağlı Din Eğitimi Taleplerini Kur’an Kursu’nun Karşılama Durumu”, Diyanet Aylık Dergi, Ankara 2007, S.193, s.28,29.

[10] Bkz. Ayhan Ural-İbrahim Kılıç, Bilimsel Araştırma Süreci ve SPSS ile Veri Analizi, Detay Yayınları, Ankara 2006,s.38.

[11] Niyazi Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Sanem Matbaacılık, Ankara 1991, s.105.

[12] Bkz. Önder, a.g.e, s.126, 127.

[13] Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, DİB Yayınları, Ankara 2006, s.78-111; Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programları, DİB Yayınları, Ankara 2007.

[14] Koç, “Yaz Kur’an Kursları Üzerine Bir Araştırma”, Diyanet İlmi Dergi, C.47, S.2, Ankara 2011, s.37,41.

[15] Bkz. Önder, a.g.e, s.48; İrfan Başkurt, Din Eğitimi Açısından Kur’an Öğretimi ve Yaz Kur’an Kursları, Dem Yayınları, İstanbul 2007, s.155.

[16] Bkz: Nurullah Altaş, Ortaöğretim DKAB Öğretimi Öğretmen El Kitabı, Dem Yayınları, İstanbul 2007, s.48,49; Kemal Sayar-Mehmet Dinç, Psikolojiye Giriş, Dem Yayınları, İstanbul 2009, s.121.

[17] Önder, a.g.e, s.162.

[18] Tosun, a.g.e, s.124.

[19] Hasan Bacanlı, Eğitim Psikolojisi, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2011, s.45.

[20] Koç, a.g.m, s.28.

[21] Howard Gardner’in çoklu zekâ teorisi için Bkz: Hasan Bacanlı, Eğitim Psikolojisi, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2011, s.160-166; Yüksel Özden, Öğrenme ve Öğretme, Pegem Akademi Yay., Ankara 2009, s.109 vd.

[22] Altaş, a.g.e, s.61-68; Özden, a.g.e., s.55-73.

[23] Koç, a.g.m, s.44.

[24] Bkz. Yaz Kur’an Kursları Öğretici Kılavuzu, DİB Yayınları, Ankara 2006, s.78.

[25] Koç, a.g.m, s.35.

[26] M.Şevki Aydın, “Yaz Kur’an Kursunda Kur Sistemi”, Dinimizi Öğreniyoruz Öğretici Kitabı, TDV Yayınları, Ankara 2007, s.13.

[27] Koç, a.g.m, s.20,21.

[28] Koç, a.g.m, s.32.

[29] Koç, a.g.m, s.33.

[30] Başkurt, a.g.e, s.224-225; Önder, a.g.e, s.92-94.

[31] Mustafa Önder, “Teorik ve Pratik Açıdan Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programına Bir Bakış”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl 13, S.2, s.288.

OKUL ÖNCESİ DÖNEM ÇOCUKLARININ AİLE EĞİTİMİ

 

                        Yrd.Doç. Dr. Mustafa ÖNDER

 

                                                                                                       AİBÜ Eğt.Fak.Öğr.Üyesi

Özet: İnsan karakteri büyük ölçüde ilk altı yılda şekillenmektedir. Bu dönem eğitim açısından son derece önemlidir ve bilim adamları tarafından “hayati dönem” olarak nitelendirilmektedir. Bu kritik dönemde çocuğu tanımak, yeteneklerini keşfederek bilinçli yardımda bulunmak yetişkinler ve ebeveynler olarak görevimizdir. Çocuklarımızın iyi insan, iyi vatandaş olabilmeleri için teknolojinin esiri olmadan ama bilim ve teknolojinin imkânlarından da faydalanarak eğitilmelerine katkı sağlayabiliriz. Eğitimin temel taşı ailedir ve sağlıklı bir aile eğitimi olmadan çocuklarımızı iyi yetiştirmek, zararlı etkilerden onları korumak hayli zordur. Birçok çeldiricinin bulunduğu günümüzde duygusal rehberlik yaparak çocuklarımızı yetiştirebiliriz.

Anahtar kelimeler: Çocuk eğitimi, Aile eğitimi, Okul Öncesi Dönem, Medya, Rehberlik.

Abstract: Human charakter is largely shaped by the first six-year period. This period is extremely important in terms of education and scientists side of the “critical period” defined as. Recognize the child at this critical time, exploring the conscious ability to provide assistance as adults and parents duty. Our children a good man, a prisoner of technology in order to become good citizens, but without the contribution of science and tecnology can provide training of taking advantage of opportunities. Education is the cornerstone of a healthy family is family and educate children without education, very difficult to protect them from harmful influences. A lot of the trap today doing the emotionel guidance our children grow.

Key words: Child education, Family education, Pre-school Period, Media, Guidance.

Family Education Pre-school Children.

Giriş: Çocuk eğitimi bütün toplumları meşgul etmiştir. Geleceğin inşası ve milletlerin devamı büyük ölçüde iyi yetişmiş nesillerle mümkündür. Türk toplumu bu yüzden çocuğu “hayatın tadı”, “huzur kaynağı” olarak görmüştür.[1] Bireyin gelişiminde iki temel faktör önemli derecede rol oynar. Bunlardan birisi kalıtım diğeri ise çevredir. Bireyin genler yoluyla anne ve babasından getirdiği özellikler şeklinde açıklayabileceğimiz kalıtım; daha ziyade biyolojik ve fizyolojik özellikleri içerir ve gelişimin kapasitesi ile sınırlarını belirler. Çevre ise kişinin kalıtımla getirdiği bu özelliklerin gelişimine etki eden dış faktörlerdir.[2]  Bu dış faktörlerin en başında aile gelmektedir. Aile toplumun en küçük ve en önemli birimidir. Sağlam aile yapısı toplumun da sağlıklı ve sağlam olması neticesini doğurur. Çünkü aile çocuklara bilginin, örf, adet, sevgi ve inancın örnek olma şeklinde öğretildiği önemli bir okuldur. Bu gerçeği bilen bütün milletler ve inanç sistemleri aile yapısının korunmasına dikkat etmişlerdir. Yapılan araştırmalar sağlam bir aile terbiyesi alan çocukların hem kendileri ile hem de toplumla barışık olduklarını, yaptıkları işlerde de başarılı olduklarını göstermiştir. Günümüzde ailelerin çocuklar üzerindeki kontrol ve etkisi iletişim imkânlarının artması, ailedeki sınırların ortadan kalkması ve medyanın da katkısı ile iyice zayıflamış durumdadır. Gitgide küçülen ve mekanikleşen aile yapısındaki değişimi de göz önüne aldığımızda kaygılarımız iyice artmaktadır. Eskiden iyi aile, çocuğunu iyi büyüten aile olarak algılanırken, şimdilerde iyi aile buna ilave olarak iyi yetiştiren ve iyi denetleyen aile olmak durumundadır. Aile ve çocuk eğitimi ile ilgili bilgi karmaşası ve seli ailelerin zihnini daha da bulandırmaktadır.[3] Okul öncesi dönem çocuklarının din eğitimini, kapsamlı ve müstakil çalışmalar gerektirdiğinden makalemizin dışında tuttuğumuzu hatırlatmalıyız.

       Aile Eğitiminde Karşılaşılan Temel Sorunlar

       Çocuk eğitiminde belki de en büyük ihmalimiz ilk yılların önemsiz kabul edilmesidir. Bu yıllarda çocuk, sadece sevilecek, beslenilip, büyütülecek bir varlık olarak algılanmaktadır. Hâlbuki bilimsel araştırmalar ilk altı yıllık dönemi “hayati dönem” olarak kabul etmektedir. Bu dönemde çocuklar sadece biyolojik olarak değil, ruhi olarak ta çok hızlı gelişmektedirler.  Çocuğun bu dönemde en temel özellikleri ve yetenekleri şekillenmektedir. Zekâsı, algılaması, kişiliği, sosyal davranışları gelişiyor, ileriki yıllarda karakterini oluşturacak derecede etkili oluyor.[4] Yürümeyi, ağlamayı, gülmeyi, konuşmayı, korkmayı, üzülmeyi, sevinmeyi bu dönemde öğreniyor ve beyin gelişiminin büyük bölümünü yedi yaşından önce tamamlamış oluyor. Bu nedenle erken yaşlardaki eğitim, deneyimler ve uyarıcılar beyin gelişimini etkiliyor. Çocuğun fiziksel, sosyal ve zihinsel talepleri ne kadar doğru ve kaliteli karşılanırsa gelişimi de o kadar sağlıklı olabilmektedir.

        Aslında bütün çocuklar bazı potansiyellere sahip olarak doğmaktadırlar. Bu potansiyeli öncelikle keşfetmek, yönlendirmek ve geliştirmek aileye düşen en önemli görevlerden biridir. Okula başlayıncaya kadar geçen süre zarfında sağlıklı bir etkileşimin çocuğun davranışlarında belirleyici olduğunu ve bunun etkilerinin bütün yaşam boyunca görülebileceğini gelişim psikolojisi ortaya koymuştur.[5] Bu temeli doğru atabilirsek okul üzerine bir şeyler bina edebilir ve çocuğun sağlıklı gelişimine katkı yapabilir.[6]  Arkadaşları ile birlikte olmasını sağlamak, kendini ifade edebileceği ortamları aile içinde oluşturmak, ona değer verip dinlemek, dengeli beslenmesine ve sağlığına dikkat etmek, duygularına cevap vererek dikkate almak, sıcak ve yakın ilgi göstermek bu davranışlardan sadece birkaçıdır. Çocuğun ayrı bir birey ve kişilik olduğu asla unutulmamalıdır. Fiziki ihtiyaçlarının yanında sosyal ve duygusal ihtiyaçları da dikkate alınmalı, ikisinin birbirini etkileyeceği unutulmamalıdır.[7]         

          Çocuklarımız için yararı kadar zararı da olabilen internetin beyni fazla çalıştırdığı veya bazı yetenekleri körelttiği iddiaları hala tartışılmaktadır. Ancak internette maruz kalınan bilgi bombardımanı yararlı olanı seçmeyi hayli zorlaştırmaktadır. Anlayarak okumanın yerini hızlıca göz atma almakta bu da dikkat eksikliğinden tutunda başka birçok probleme neden olmaktadır. İnternetin eğitimdeki artan etkisi ile artık neyi ne kadar bildiğimizden ziyade, bilgiye en hızlı nasıl ulaşırız anlayışı ağırlık kazanıyor. Şimdiden Güney Kore gibi bazı ülkeler, çocukları internetin menfi etkilerinden korumak için çaba harcıyor ve “İnternet Kurtarma Kampları” düzenliyor. İnternet teknolojisinden önce ahlakının öğretilmesi gerekir diyen uzmanlar haklı olmalılar.[8] Mart 2009 da Almanya’da eski okulunu basarak 16 kişiyi öldüren 17 yaşındaki Tim Kretschmer, aslında sanal oyunların kurbanı oldu. Katliamdan bir gece önce sabaha kadar Counter Strike ve Cry Far 2 oyununu oynamıştı. Uzmanlar “Herkesi öldür ve geri dön” şeklinde lanse edilen bu tür oyunların çocukları adeta bir şiddet ve ölüm makinesi haline getirdiğini belirtiyorlar. Aileler genellikle kendi çocuklarının asla bu dereceye ulaşmayacaklarını, onların uslu, çalışkan olduğunu düşünerek uyarıları üzerine almazlar. Ancak, yukarıda bahsi geçen Tim Kretschmer’in ailesi de çocukları için aynı şeyi düşünüyorlardı.

         Bu tür sanal oyunlar ciddi bir psikolojik alt yapı ile hazırlanıyor. Çocuk olsun, yetişkin olsun böyle bir oyunu oynamaya başlayan birisi kısa sürede bağımlı hale geliyor. Oyunun bağımlısı olan kişi eline silah alıp katliam yapmıyorsa da, böyle bir potansiyele sahip oluyor, anne-babaya isyan, arkadaşları tehdit ve kavga başlıyor. Şiddet içeren film, oyun ve dizilerin seyredilmesi, gözlemsel öğrenme, kontrolün kaybolması ve duyarsızlaşma gibi davranış ve özelliklerin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Kendilerine saldırgan davranışlar içeren hırsız-polis filmi ile aynı süreli spor filmi seyrettirilen iki çocuk grubu daha sonra aynı odada serbest bırakılmışlardır. Oyun esnasında gözlenen çocuklardan hırsız-polis filmini seyredenlerin diğer gruba göre daha saldırgan oldukları belirlenmiştir.[9] Belki yasaklara ve aile içi çatışmaya gerek kalmadan bilinçli olmak ve gerekli tedbirleri almak daha akıllıca bir davranış olacaktır. Sürekli bilgisayar oyunu oynama ve televizyon seyretmenin çocukları obez yaptığı, düzenli yemekten ziyade atıştırma tarzı beslenmeye yol açarak sindirim sistemi rahatsızlıklarına, tüketici olmaya ve cinsel problemlere yol açtığı da belirlenmiştir.[10]   İnternet üzerinden oynanan ve piyasada satılan bu tür oyunlar, ilgili kurum ve ailelerce denetlenmeli, gerekli uyarılar yapılmalıdır.

         Çocuklar üzerinde etkili araçlardan biri de televizyondur. Özellikle pembe dizilerin çocuklarla birlikte seyredilmesi, dini içerikli dizilerin hiçbir tedbir alınmadan izlenmesi zararlı olabilmektedir. Yapılan araştırmalara göre halkımızın büyük çoğunluğu günde iki saatten fazla vaktini televizyon karşısında geçirmekte, bu süre altı saate kadar çıkabilmektedir.[11]  Günde üç saat televizyon seyreden bir kişi yıllık 45 gününü, 75 yıllık ömründe ise 9 yılını televizyon karşısında geçirmiş olmaktadır.[12]  Gündelik yaşamın ayrılmaz bir parçası haline gelen televizyon, faydalarının yanında olumsuzluklara da yol açabilmektedir. Yaşanan aile huzursuzluklarının sebeplerinden biri olarak televizyondaki dizi ve filmler gösterilmektedir.[13] Küçük çocuklarla birlikte bu dizilerin ve filmlerin seyredilmesi onların zihninde bu programlarda sergilenen her davranışı meşrulaştırmaktadır.

          Bu günlerde çok izlenen bir dizinin başrol oyuncusu Sakarya Üniversitesi öğrencilerine yönelik yaptığı bir programda:  “Ben bile oynadığım karaktere lanet ediyorum ve kesinlikle çocuklarıma bu diziyi izlettirmiyorum, siz de izlettirmeyin. Onların izleyebileceği daha önemli şeyler var onları izlesinler” [14] sözleriyle böyle yapımların çocuklar için ne kadar zararlı olabileceğini ifade etmektedir.

          Son dönemlerde muhatap kitlenin özellikleri ve hassasiyeti dikkate alınmadan yayınlanan ve daha çok ahiret, ölüm, yeniden dirilme, yapılan hataların cezasının daha bu dünyada iken çekilmesi gibi temaları işleyen dizilerin, çocuğun manevi dünyasında telafisi mümkün olmayan zedelenmelere yol açtığını, okumayı ve düşünmeyi engellediğini, kültürel yabancılaşmaya, dilin yozlaşmasına, kimliğin yitirilmesine, çocukluğun ve masumiyetin yok oluşuna neden olduğunu unutmamalıyız.[15]  İngiltere’de yapılan bir araştırma, internet ve televizyon başında vakit geçirerek sokağa çıkıp arkadaşları ile oyunlar oynamayan çocukların fiziken daha zayıf ve dayanıksız olduklarını ortaya koymuştur. Dr.Sandercock ve ekibi tarafından yapılan ve Acta Paediatrica dergisinde yayınlanan araştırmada; zamanının büyük bölümünü internet ve televizyon başında geçiren çocukların, arkadaşları ile dışarıda oyun oynayan yaşıtlarına göre önemli ölçüde güç kaybına uğradıkları, çok basit fiziksel aktivitelerde dahi (şınav, mekik, tutuş gücü, barfiks vb.) başarısız oldukları görülmüştür.[16] Belki çocuklar için hazırlanan ya da onların çok seyrettiği film, çizgi film, dizi ve oyunların içinde gerekli mesajlar verilebilir. Bunun için uzmanların çalışması, kurumların işbirliği yapması gerekiyor.

         Üzerinde durulması gereken ama genellikle üstünü örterek çözdüğümüzü zannettiğimiz diğer bir konu da çocukların cinsel eğitimidir. Cinselliği geçiştirerek, farklı isimler vererek ya da hayali bilgilerle açıklamak suretiyle öğretmeye çalışmamız çocuğumuza zararlı olabilir. Cinsel konuları onlarla açıkça, doğru kavramlarla ve ciddi olarak konuşmalıyız. Çünkü bu konularda çocuklarımızın tek bilgi kaynağı biz değiliz. Onlar her gün cinsel içerikli dizileri, filmleri, reklâm ve klipleri zaten izliyorlar. Başka kaynaklardan yanlış öğreneceklerine ebeveynlerden doğrusunu ve sağlıklı olanını öğrenmeleri daha mantıklıdır. Bu konuların özel olduğunu ve çok sık gündeme gelmemesi gerektiğini de çocuğumuza hatırlatabiliriz. Onun cinsellikle ilgili sorularını sabırla dinlemeli ve açık, kısa cevaplar vermeliyiz. Ayıp, yasak, günah şeklinde vereceğimiz cevaplar konuyu çocuklar için daha çekici hatta tabu haline getirebilir.

         Mahremiyeti, başkalarının mekânlarına izinle girilmesi gerektiğini, tuvalet kültürünü yerinde ve zamanında öğretmeliyiz. Nerede ve nasıl giyinilmesi gerektiğini, ergenlik dönemini ve bu dönemdeki fiziksel değişiklikleri, bedeninin sadece kendine ait olduğunu ve yabancının dokunmaması gerektiğini anlatmalıyız. Onlara, herhangi bir problemle karşılaştıklarında bize rahatlıkla bunu söyleyebileceklerine dair güven vermeliyiz. Bütün bunlar elbette sadece sözle başarılamaz. Ebeveynlerin davranışları çok önem arz etmektedir. Üç yaşından sonra çocukları ayrı banyo yaptırmak, onları yıkarken giyinik olmak bunlardan sadece bazılarıdır.[17]

        Çocuklarımızla paylaşmamız gereken konulardan birisi de ölüm olayıdır. Onlar günlük hayatlarında ölüm olayına şu veya bu şekilde şahit olmaktadırlar. Civcivlerin, evde beslediğimiz kuş, kedi, köpeklerin ölümünü; iki yaşından itibaren yakınlarından veya komşularından birinin ölümünü gözlemlemekte ve kendilerine göre anlamlandırmaktadırlar. Çok iyi gözlemci olan çocukların öncelikle ölümü nasıl anlayıp, değerlendirdiklerini tespitle işe başlanmalı ve açık, sade, basit bir dil ile konu anlatılmalıdır. Merak ettikleri ve sordukları sorular sabırla dinlenmeli, anladıklarından emin olmadan konu kapatılmamalıdır. Çocuklarla ölüm hakkında konuşan yetişkinin öncelikle kendisinin bu konudaki görüşleri net, iç dünyası aydınlık olmalıdır. Kafasında ölüm konusunda şüpheleri olan, ölümden korkan kişilerin bu konuda çocuklara telkinde bulunmaları yarar yerine zarar getirecektir.

         Çocuklarla ölüm konusundaki iletişimimizin rahat, kesin, basit, savunucu olmayan, şaşkınlık içermeyen açıklamalara dayanması gerekmektedir.[18] Rastgele ve uygunsuz zamanlarda değil, çocuğun bu konuda hazır ve duyarlı olduğu vakitler gözetilmeli, açıklamalarımız dürüstçe olmalı, geçiştirme, aslı olmayan bilgilere sığınma gibi yöntemlere başvurulmamalıdır. Ölümü açıklarken uykunun örnek verilmesi de sakıncalıdır. Bu durumda çocuk uyku problemi yaşayabilecektir. İnanç ve kültürümüzdeki, ölümün bir yok oluş, bir son olmadığı, iyi insanların cennetle mükâfatlandırılacakları ve orada mutlu olacakları şeklindeki bakış açısının samimi biçimde çocuklara aktarılmasının çocuklardaki ölüm endişesini ve korkusunu yenmede etkili olduğu belirlenmiştir.[19]              

       Sonuç ve Öneriler

       Eğer çocuğumuz bu tür problemler yaşıyorsa ve bunları biz çözemiyorsak mutlaka uzman desteği alınmalıdır ve bu durum asla bir gurur meselesi yapılmamalıdır. Çocuklar, zararlı alışkanlıklarından kurtulmaları için en önemli alternatif olabilecek spor’a yönlendirilmelidir. Son zamanlarda spora yönelen çocukların nasıl kazanıldığını, kötü alışkanlıkları bıraktıklarını ve teröre bulaşmadıklarını basından öğreniyoruz.[20] Ebeveynler öncelikle çocukların yaşama hangi bakış açısıyla baktıklarını, dünyayı nasıl anlamlandırdıklarını anlamaya çalışmalıdırlar. Bilim adamlarının “duygusal rehberlik”[21] diye tanımladıkları sevgi, empati ve dinlemenin yanında; problem çözme becerisini de kazandırabileceğimiz bir iletişimi çocuklarımızla kurmamız gerekmektedir. Empatinin olabilmesi içinde fiziksel yakınlık ve iyi bir diyalog şarttır. Çocuğu kucağa almak, elinden tutmak, başını okşamak, konuşurken diz çökerek onun boyu hizasına inmek gibi davranışları bu neviden yakınlıklar olarak sayabiliriz.

        Çocukla kurulacak sağlıklı bir ilişki için onun gelişim evrelerinin özelliklerini de iyi bilmek gerekir. Yetişkinler için anormal sayılabilecek bir davranışın çocuklar için normal, hatta onların gelişim dönemi özelliğinin bir sonucu olduğunu unutmamalıyız. Kuracağımız iletişimde “sen” mesajı yerine “ben” mesajının daha etkili olduğunu bilmeliyiz.[22] Sağlıklı bir iletişimi engelleyen emir verme, otoriter tavırlar, yönlendirme, öğüt verme, ahlak dersi verme, nutuk çekme, yargılama, suçlama, alay etme, sorgulama, avutma gibi davranışlardan kaçınmalıyız. Aksi halde çocuklarımız kendilerini değersiz hissedebilir, savunmaya yönelebilirler.[23]  Başkaları ile kıyaslamadan, özgürlük tanıyarak, yaşına uygun sorumluluk ve fırsatlar tanımalıyız. Sevgi ile eleştirmeden, yüreklendirerek, överek ve sabırla hareket etmeliyiz. Sorularına açık ve seviyesine uygun cevaplar vermeliyiz. Okulda başarılı olabilmesi ve bilginin içselleşmesi için düşünme, okuma ve kendi kendine iş yapabilme yeteneklerinin geliştirilmesi gerekiyor. Düşünme kendine güveni, okuma doğru düşünmeyi, kendi kendine iş yapabilme ise çocuğun kendi yeteneklerini keşfedip, geliştirmesine imkân tanıyor.[24] Ayrıca ailelerin çocuklarla birlikte yemek yemeleri, bayram kutlamaları, birlikte oyun oynamaları, hikâye anlatmaları, tüketimde kanaatkâr davranmaları, inanca yönlendirmeleri de çok etkili ve önemlidir.[25]

         Ataerkil ya da büyük ailede çocukların daha iyi eğitildiğini söylemek mümkündür. Özellikle karşılıklı sevgi ve saygının uygulanarak yaşatılması, büyüklerin çocuklara olan şefkatli, nasihatli davranışları, hayat tecrübesinin aktarılması çocuklar için önem arz etmektedir. Yaşlıların karşılaştıkları zorlukları gören çocukların daha merhametli, olgun, sosyal ve başarılı, torunları ile büyüyen yaşlıların da mutlu oldukları belirlenmiştir.[26] ABD de ve batıda çocukların beklenen eğitimi alamamaları ve istendik davranışları sergileyememeleri nedeniyle binlerce ailenin çocuklarını aile ortamında yetiştirmek için çözüm aradıkları bilinmektedir.[27]

          Çocuklarımızla ilgili olumsuz olaylarla karşılaşabilmemiz her zaman mümkündür. Ama bunları en az zararla atlatabileceğimiz imkânlarımız da mevcuttur.[28] Çocuklarımızın dokunulma, güven, düzen, sosyalleşme, uyarılma ve kendini değerli görme gibi temel gereksinmelerini dikkate alarak başarabileceğimiz çok şey vardır.[29] Çocuklarla ilgili bütün olaylara tıbbi ya da psikolojik vaka olarak bakmak doğru değildir. Aşırı özgürlük anlayışı ile onları yalnızlığa itmek ve asosyal hale getirmekte doğru değildir. Doğulu bir kültür ve gelenek içinde batılı gençler yetiştirme saplantısı çocuklarımızı çok erken büyütecek onları ticari çıkar objesi haline getirebilecektir. Kültürel mirasımızı göz ardı etmeden, sevgiyi ön plana çıkaran, hoşgörülü, destekleyici ve sınırları belli bir yaklaşımla çocuklarla daha sağlıklı bir iletişim kurmak, vermek istediğimiz bilgileri kalıcı hale getirmek ve davranışa dönüştürmek mümkün olabilmektedir. Genellikle somut düşünen çocuklar için, yetişkinler olarak somut iyi örnekler ortaya koymak önemlidir. Aile içi problemler ve bunların çocukların yanında çözülmeye çalışılması, eşler arasında çocuklarla ilgili görüş birliği olmaması, karşılıklı suçlamalar, çocukların yanında tartışmak, dedikodu yapmak çocuklar üzerinde çok olumsuz etkiler yapabilir. Her sözümüzün ve davranışımızın çocuklar tarafından örnek alındığını unutmamalıyız. Hiç ummadığımız ve önemsemediğimiz bir sözümüz, davranışımız bir çocuğu olumlu ya da olumsuz etkileyebilir, o çocuk arkadaşlarını ve kardeşlerini, onlar kendi arkadaşlarını, ailelerini, mahalleyi, köyü, şehri, hatta ülkeyi etkileyebilirler. Bütün mesele çocuklarımız için sorumluluk alabilmek ve elimizi taşın altına koyabilmektir. Suçlu aramak ve her şeyi okuldan, çevreden beklemek kolaycılık ve fazla iyimserlik olacağı gibi bizleri sorumluluktan da kurtarmayacaktır.

Bu makale,

(Cumhuriyet Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XV, Sayı: 1, s.377-386, Sivas 2011 ) de yayınlandı.

 

BİBLİYOĞRAFYA:

-AĞCA, Hüseyin, Ailede Eğitim, TDV Yayınları, Ankara 1993.

-AKYOL, A.Köksal, “Anne-Baba-Çocuk İlişkisi”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Ankara – Şubat 2003.

-ARSLAN, Elif, Şiddet ve Çocuklarımız, DİB Yayınları, Ankara 2008.

-BİLGİN, Beyza, İslam’da Çocuk, DİB Yayınları, Ankara 1987.

-CÜCELOĞLU, Doğan, İçimizdeki Çocuk, Remzi Kitabevi (41.Baskı), İstanbul 2010.

-ÇAKMAKÇI, Nuran, “Kalıcı Öğrenme Okul Öncesi”, Hürriyet Gazetesi, 26-27 Nisan 2010.

-GORDON, Thomas, Etkili Anne-Baba Eğitimi, Çev: Dilek Tekin-Nazlı Özkan, Profil Yayıncılık (2.Baskı), İstanbul 2009.

-GÖKA, Erol, “Çocuklara Ölüm Nasıl Anlatılır?” , Diyanet Aylık Dergi, S.235-Temmuz 2010, s.40-44, Ankara 2010.

-Hürriyet Gazetesi, 23 Mayıs 2011 tarihli nüsha.

-Milliyet Gazetesi, 5 Mayıs 2011 tarihli nüsha.

-ÖNDER, Mustafa, Yaz Kur’an Kurslarında Dini Öğretmek (Sorunlar ve Çözüm Önerileri), Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 2009.

-ÖNDER, Mustafa, “Medya Kıskacındaki Çocuklar”, Din Bilimleri Dergisi, 8/4, Samsun 2009.

-ÖZKAYA, Cevat- VATANDAŞ, Celalettin- AYDIN, Mustafa- TEKİN, Mustafa- CAN, Burhanettin- ARABACI, Caner- ÇITLAK, Osman, Türkiye’de Aile (Ailenin Yapısal Özellikleri, İşlevleri ve Değişimi), Sekam Yayınları, İstanbul 2010.

-SAUER, Joseph, Okulöncesi Çağdaki Çocukların Din Eğitimi, Ter: Mustafa ÖNDER, Arı Ofset Matbaası, Tokat 2009.

-SAYAR, Kemal – BAĞLAN, Feyza, Koruyucu Psikoloji, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.

-SEMERCİ, Bengi, Çocuklarımızla Cinsellik Hakkında Nasıl Konuşmalı (Bebeklikten Gençliğe Cinsellik), Alfa Basın Yayım Dağıtım, İstanbul 2008.

-TOSUN, Cemal, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegema Yayıncılık, Ankara 2002.

-ÜNALAN, Zeynep, “İnternet Kıskacındaki Beyin” , Bilim ve Teknik Dergisi, S.511, Haziran 2010.

-YÖRÜKOĞLU, Atalay, Çocuk Ruh Sağlığı, Özgür Yayınları (29.Baskı), İstanbul 2008.


[1] Cevat Özkaya ve Arkadaşları, Türkiye’de Aile, Sekam Yayınları, İstanbul 2010, s.172 vd.

[2] Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegema Yayıncılık, Ankara 2002, s.143.

[3] Kemal Sayar-Feyza Bağlan, Koruyucu Psikoloji, Timaş Yayınları, İstanbul 2010, s.15.

[4] Beyza Bilgin, İslam’da Çocuk, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1987, s.11.

[5] Gottfried Heinelt, “Okulöncesi Dönemde Çocuğun Gelişiminin Psikolojik Temeli” , Joseph Sauer, Okul Öncesi Çağdaki Çocukların Din Eğitimi, Ter: Mustafa Önder, Arı Ofset Basımevi, Tokat 2009, s.50.

[6] Nuran Çakmakçı, “Kalıcı Öğrenme Okul Öncesi–1 ”, Hürriyet Gazetesi, 26 Nisan 2010, s.23.

[7] Tosun, a.g.e, s.144.

[8] Zeynep Ünalan, “İnternet Kıskacındaki Beyin” , Bilim ve Teknik Dergisi, Haziran 2010, S.511.

[9] Cevat Özkaya ve Arkadaşları, Türkiye’de Aile, Sekam Yayınları, İstanbul 2010, s.221–222.

[10] Mustafa Önder, “Medya Kıskacındaki Çocuklar”, Dinbilimleri Dergisi, 8.Cilt, 4.Sayı, Şubat 2009, Samsun, s.183-190.

[11] Cevat Özkaya ve Arkadaşları, Türkiye’de Aile, Sekam Yayınları, İstanbul 2010, s.220 vd.

[12] Önder, a.g.m, s.183.

[13] Özkaya, a.g.e.,s.145 vd.

[14] Milliyet Gazetesi, “Ali Kaptan’a ben bile küfrediyorum” başlıklı haber, 5 Mayıs 2011, s.2.

[15] Mustafa Önder, Yaz Kur’an Kurslarında Dini Öğretmek (Sorunlar ve Çözüm Önerileri), Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 2009, s.106.

[16] Hürriyet Gazetesi, “Modern Hayat Onları Kötü Vurdu” başlıklı haber, 23 Mayıs 2011.

[17] Bkz: Bengi Semerci, Çocuklarımızla Cinsellik Hakkında Nasıl Konuşalım ( Bebeklikten Gençliğe Cinsellik), Alfa Basım Yayım Dağıtım, İstanbul 2008, s.46-53; Atalay Yörükoğlu, Çocuk Ruh Sağlığı, Özgür Yayınları, İstanbul 2008, s. 231-244.

[18] Erol Göka, “Çocuklara Ölüm Nasıl Anlatılır?” , Diyanet Aylık Dergi, S.235, Temmuz 2010, s.41,42.

[19] Göka, a.g.m, s.42,43; Atalay Yörükoğlu, Çocuk Ruh Sağlığı, Özgür Yayınları, İstanbul 2008, s.256-264.

[20] Diyarbakırda Milli Güreşçi Abdurrahman Bıçak’ın güreş sporu yaptırdığı yüzlerce çocuğun sokaktan kurtarılması iyi bir örnektir. Haber Türk TV,  22.02.2010, Sabah Haberleri.

[21] Sayar-Bağlan, a.g.e, s.303-326.

[22] Elif Arslan, Şiddet ve Çocuklarımız, DİB Yayınları, Ankara 2008, s.30.

[23] Thomas Gordon, Etkili Anne-Baba Eğitimi, Çev: Dilek Tekin-Nazlı Özkan, Profil Yayıncılık, 2009 İstanbul, s.157-168; Aysel Köksal Akyol, “Anne-Baba-Çocuk İlişkisi”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Şubat–2003, S.36, s.23.

[24] Nuran Çakmakçı, “Kalıcı Öğrenme Okul Öncesi–2 ”, Hürriyet Gazetesi, 27 Nisan 2010, s.26.

[25] Günter Stachel, “Günümüz Ailesinde Din Eğitimi”,  Sauer, a.g.e, s.38–46.

[26] Farika Teymur Artır,  “İyi Bir Karakter Eğitimi İçin Gençler Hayatı Yaşlılarla da Paylaşmalı”, Zaman Gazetesi, 10 Ocak 2009, s.22; Sayar-Bağlan, a.g.e, s.29.

[27] Hüseyin Ağca, Ailede Eğitim, TDV Yayınları, Ankara 1993, s.14.

[28] Bkz: Gordon, a.g.e.

[29] Doğan Cüceloğlu, İçimizdeki Çocuk, (41.Baskı) Remzi Kitabevi, 2010 İstanbul, s.116.